Εισαγωγή.
Ο Νίκος Καζαντζάκης ταξίδεψε σε 30 χώρες κι όπως έγραψε στο «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (εννοώντας τον εαυτό του): «Στη ζωή μου, οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα». Υπήρξε ένας Οδυσσέας συγγραφέας που άντλησε για αρκετά χρόνια, εικόνες κι εμπειρίες από Ασία (Ιαπωνία, Κίνα), από Αφρική (Αίγυπτος, Σινά) και από Ευρώπη (Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Γερμανία, Ρωσία, Τσεχοσλοβακία, Αυστρία). Δημοσίευσε 5 τόμους ταξιδιωτικών εντυπώσεων υπό τον γενικό τίτλο «Ταξιδεύοντας» και καθιερώθηκε στην Ελλάδα ως ένας από τους πρώτους και κύριους εκπροσώπους της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Ταξίδια και ονείρατα!
Πρόσθετα, γνώριζε έξι ξένες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά ρωσικά. Μπορούσε να συνεννοηθεί κάπως στα ιαπωνικά, εβραϊκά, κινεζικά – ίσως στα αραβικά. Επιπλέον, μετέφρασε έργα από τα αρχαία ελληνικά, ενώ διάβαζε και λατινικά. Τα ταξίδια τον μάγεψαν, τον έκαναν σοφό, του διεύρυναν τα όρια για ελεύθερη σκέψη.
Δεν ταξίδευε σε τόπους αλλά, ελεύθερα, σε κουλτούρες και θρησκείες
Δεν ταξίδευε σε τόπους αλλά σε κουλτούρες και θρησκείες. Πίστευε ότι η Ελευθερία είναι μια ανέλιξη που συνεχώς ανέρχεται και τη συλλαμβάνεις σε διάφορα επίπεδά της, το κάθε ένα υψηλότερο μετά το εκάστοτε προηγούμενο. Γι’ αυτό ήταν απελευθερωμένος από δογματισμούς, πολιτικούς και θεολογικούς. Αντιμετώπισε την οργή εκκλησιαστικών κύκλων της ορθόδοξης και της καθολικής Εκκλησίας, λόγω κάποιων αποσπασμάτων από τα μυθιστορήματα «Ο Καπετάν Μιχάλης» και «Ο τελευταίος πειρασμός», η δε Ιεραρχία της Εκκλησίας έδωσε «πατρική παραίνεση» στους πιστούς να μη διαβάζουν βιβλία του που με τη σαγήνη της Τέχνης «ανυπόπτως δηλητηρίαζαν τας ψυχάς».
Αυτό που αντιλήφθηκα για τη «δήθεν αθεΐα» του Καζαντζάκη είναι το ό,τι στο έργο του «Τελευταίος Πειρασμός» τολμά να παρουσιάσει τον Ιησού ως άνθρωπο, όπως άλλωστε η ίδια η Εκκλησία πιστεύει («Κύριε, απελθέτω απ΄ εμού το ποτήριον τούτο», Ιησούς). Αλλά αν ήταν άθεος τότε πώς ήταν ασκητής και εγκρατής σαν στωικός, αντί υλιστής; Η ασκητική ζωή του και το έργο του πλημυρίζουν από αναφορές στον Θεό και με πείθουν ότι ήταν ένθεος. Μάλιστα στην ‘Ασκητική’ του παραθέτει το ‘Πιστεύω’ του, που αρχίζει με τη φράση-ομολογία: «Πιστεύω σ’ έναν Θεό, Ακρίτα, Διγενή» Είναι ο Θεός του, και ακόμη θεός της Ελευθερίας, της Δικαιοσύνης, της δημοκρατικής πατρίδας του, της Ελλάδας. Αλλά κι ο Θεός στην Παλιά Διαθήκη δεν ήταν ο προστάτης της ελευθερίας των Εβραίων;
Στροφή στο μυθιστόρημα και απελευθέρωση συσπειρωμένων δυνάμεων
Φορτισμένος από τις διάφορες κουλτούρες που γνώρισε στα ταξίδια του, με βιώματα και εμπειρίες σε όλα τα κύρια θέματα τις ζωής, ο Καζαντζάκης έγραψε τα περισσότερα και γνωστά μυθιστορήματά του στο εξωτερικό (Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, 1941) ή αυτοεξόριστος από το 1946 ως το 1957 όταν απεβίωσε (Καπετάν Μιχάλης, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, Αναφορά στον Γκρέκο, Αδερφοφάδες, Ο φτωχούλης του Θεού).
Με τη στροφή του στο μυθιστόρημα μπόρεσε εύκολα να επικοινωνήσει τις ιδέες του στο
ευρύ κοινό αλλά και στο κοινό του εξωτερικού (αρκετά μυθιστορήματα του γράφηκαν πρώτα στην ξένη γλώσσα), με πιο διάσημο το ευχάριστο έργο του «Αλέξης Ζορμπάς».
Ως ώριμος συγγραφέας περνάει στα χείλη του λαού αποφθέγματα με αρχές και αξίες του, Τέτοια αναζητεί ως οδηγούς ο απλός άνθρωπος. Ο Καζαντζάκης αναζητεί τον Θεό, την Ελευθερία, τη Δημοκρατία, δίνει ουσιώδη αποφθέγματα, που αξίζει ν’ αναφερθούν ως οι παραινέσεις του. Η μέθοδος του ρίχνει φως στη ψυχή και διαλύει προκαταλήψεις.
Αποφθέγματα Καζαντζάκη ως απόσταγμα ελευθερίας και φαντασίας
Μια αστραπή η ζωή μας… μα προλαβαίνουμε. Ο Καζαντζάκης τονίζει τη βραχύτητα της ζωής, αλλά μας ενδυναμώνει την πίστη ότι μπορούμε σ’ αυτήν να πετύχουμε πολλά.
Και ενώ απευθύνεται ιδεαλιστικά με τη ρήση Ό,τι δεν συνέβη ποτέ, είναι ό,τι δεν ποθήσαμε αρκετά, αυτό ισχύει στον βίο μας, σε διοίκηση οργανισμών ή φορέων κ.ά.
Έχοντας ως όραμα του τον «δικό του παράδεισο», ας πούμε την ύψιστη απόλαυση με δικαίωση, πιστεύει ότι ο άνθρωπος έχει τα μέσα να τον κερδίσει, εξ’ ου η ποιητική ρήση του: Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα.
Είναι φανερό πώς η ελευθερία του ενέχει ατομική ευθύνη. Θέλει να τα βαστάζει όλα και να είναι υπεύθυνος για την επιτυχία μιας αποστολής. Γράφει : Ν’ αγαπάς την ευθύνη, να λες εγώ, εγώ μονάχος μου, θα σώσω τον κόσμο. Αν χαθεί, εγώ θα φταίω.
Ο Καζαντζάκης ξέρει ότι ο άνθρωπος μέχρι τη λήξη της ζωής του θα αναζητά τον Θεό. Γράφει: Ε κακομοίρη άνθρωπε, μπορείς να μετακινήσεις βουνά, να κάμεις θάματα, κι εσύ να βουλιάζεις στην κοπριά, στην τεμπελιά και στην απιστία! Θεό έχεις μέσα σου, Θεό κουβαλάς και δεν το ξέρεις – το μαθαίνεις μονάχα την ώρα που πεθαίνεις, μα ‘ναι πολύ αργά. Ως ασκητής ταυτίζει το βούλιαγμα με την απιστία! Κινείται παράλληλα με τον Απόστολο Παύλο, που στην Επιστολή προς Κορινθίους είπε:
‘Ακόμα και να μετακινώ βουνά, χωρίς Αγάπη είμαι κύμβαλο αλαλάζον, δεν είμαι τίποτε’.
Η πέτρα, το σίδερο, το ατσάλι δεν αντέχουν. Ο άνθρωπος αντέχει. Αλλά ποιον άνθρωπο εννοεί ο Καζαντζάκης; Όχι τον οποιοδήποτε, μα τον ελεύθερο που έχει πίστη.
Ο σωστός δρόμος είναι ο ανήφορος, γράφει ο Καζαντζάκης έχοντας στον νου του τον Ηρακλή που δεν ακολούθησε τον εύκολο δρόμο προς την Κακία αλλά τον δύσκολο που οδηγεί στην Αρετή. Ως «ελεύθερος πολιορκημένος» αποδέχεται ελεύθερα τη δοκιμασία.
Εισάγει και ρήσεις υπαρξιακές με ισχυρές εικόνες π.χ. Ερχόμαστε από μια σκοτεινή
άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή, δηλ. απ’ το σκοτάδι στη μήτρα προς το φως και πριν το σκότος του θανάτου.
Οι ιδέες υπήρχαν πάντοτε. Σημασία έχει αν έχουμε τη βούληση και την ευθύνη να τις υλοποιούμε. Γράφει λοιπόν: Δεν υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν τις ιδέες, κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει.
Ρήση στωικής βάσης (‘Να κάνεις, τα όσα λες’ και ‘Στο καλό που κάνεις, είναι το πολύ’).
Η ευθύνη μας, ως απόγονοι ένδοξων προγόνων, είναι να συνεχίζουμε το έργο τους, με τα παιδιά μας ως άξιους συνεχιστές. Αυτό είναι το τρίπτυχο Καζαντζάκη για Διαδοχή, Συνείδηση, Παράδοση. Το πρώτο σου χρέος, εχτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα, είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορμή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιο τη μεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει. Ως προς το τρίτο χρέος, μάς παραπέμπει στη ρήση του μέγιστου Ομήρου που νουθετεί: «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων, μηδέ γένος πατέρων αισχυνέμεν» (Ιλιάδα, Ζ.208). Ακόμη ‘κρείττοντες γονέων’.
Ευτυχία θα πει «να ζεις όλες τις δυστυχίες» και φως θα πει «να κοιτάς μ’ αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια». Τον δίδαξαν τα πάθη του Χριστού κι η εγκράτεια του Ζήνωνα;
Ο συνάνθρωπός του δεν είναι άλλος παρά η εικόνα του εαυτού του. Όσα υποφέρει ο άλλος μπορεί να τα υποστεί κι ο ίδιος. Γι’ αυτό γράφει Αγάπα τον άνθρωπο, γιατί είσαι εσύ. Υπερβαίνει τον Αριστοτέλη που θέλει τον άνθρωπο ‘να αγαπά (μόνο) τον φίλο του γιατί είναι ο δεύτερος εαυτός του’ και αγγίζει το χριστιανικό ‘αγάπα (και) τον εχθρό σου’.
Είναι άνθρωπος ορκισμένος ν’ αντέχει μέχρι την τελική νίκη εναντίον του κακού η οποία επικρατεί μόνο προσωρινά, γι’ αυτό γράφει: Υπάρχει στον κόσμο τούτον ένας μυστικός νόμος – αν δεν υπήρχε, ο κόσμος θα ‘ταν από χιλιάδες χρόνια χαμένος – σκληρός κι απαραβίαστος: το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάται. Μόνο το έργο χορταίνει την ψυχή και σώζει τον κόσμο. Όντως, ενώ οι γύρω του (κράτος, Εκκλησία) τον κακολόγησαν, το έργο του δικαιώθηκε και διδάσκει.
Κοιτώ την Άβυσσο χωρίς ελπίδα και χωρίς φόβο όρθιος στην άκρα του γκρεμού Η ζωή για τον Καζαντζάκη – για τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο – είναι η διαρκής ανάβαση.
«Στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα, τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν: α) ο ανήφορος προς τη σύνθεση, προς τη ζωή, προς την αθανασία β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την ύλη, προς το θάνατο. Τα δυο αντίδρομα ρέματα είναι άγια.
«Ο άνθρωπος θα μάχεται αιώνια ν’ αντικαταστήσει τους απάνθρωπους φυσικούς νόμους με τους νόμους της καρδιάς του. Έπλασε ιδανικά καθαρά ανθρώπινα, πλάσματα κατ’ εικόνα και ομοίωση του τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την ευτυχία».
Άρα καθορίζει ελεύθερα την κοσμοθεωρία του (δικαιοσύνη, ισότης, ευδαιμονία κ.ά.). Η προσπάθεια αυτή θα είναι αιώνια, όσο και η προσπάθεια του Πολιτισμού να εκπολιτίσει.
Η Ελευθερία ως άξονας αξιών στο έργο του Καζαντζάκη
Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη έχει ευρεία διάδοση και βαθιά απήχηση στις ψυχές των ανθρώπων διαφόρων εθνικοτήτων και ανόμοιων θρησκευτικών, πολιτικών, ιδεολογικών πεποιθήσεων. Το οφείλει στην απλή και περίτεχνη λογοτεχνική μορφή και πλοκή του έργου, μα παραμένει κλασικό, διαχρονικό, επίκαιρο, γιατί έχει στέρεα φιλοσοφική βάση.
Η ανθρώπινη ελευθερία για τον Καζαντζάκη είναι ένας πολυδύναμος άξονας αξιών και αρχών. Πλαισιώνεται από τις φιλοσοφικές σκέψεις περί αθανασίας της ψυχής και περί ύπαρξης του Θεού. Με απλά λόγια, ο Καζαντζάκης υιοθετεί τα τρία μείζονα θέματα της μεταφυσικής κατά τον φιλόσοφο Kant. Η ‘Οδύσσεια’ του είναι η παθιασμένη αναζήτηση της ελευθερίας και η βαθύτερη εξερεύνηση του νοήματος της. Συγκεκριμένα γράφει:
«Ένας αγωνιζόμενος ανηφορίζει από την ύλη στα φυτά, από τα φυτά στα ζώα, από τα ζώα στους ανθρώπους και μάχεται για λευτεριά. Σε κάθε κρίσιμη εποχή ο Αγωνιζόμενος παίρνει νέα όψη, σήμερα η όψη του είναι ετούτη: είναι ο αρχηγός της προλετάρικης τάξης που ανεβαίνει. Φωνάζει, δίνει συνθήματα. Δικαιοσύνη, ευτυχία, λευτεριά…».
Κατά τον Καζαντζάκη – όπως και κατά τον Γάλλο υπαρξιστή φιλόσοφο Ζαν Πωλ Σαρτρ – ο άνθρωπος δεν υπάρχει πρώτα και μετά γίνεται ελεύθερος, αλλά ισχύει το εξής: δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο «είναι» του ανθρώπου και στο «να είναι ελεύθερος». Η ανθρώπινη ελευθερία προηγείται της ουσίας του ανθρώπου, την οποία καθιστά δυνατή.
Η ελευθερία στον Καζαντζάκη παίρνει διαφορές μορφές: ελευθερία είναι η απουσία φόβου και ελπίδας, η αυτάρκεια, και η μετατροπή της ανάγκης σε βούληση. Η απουσία του φόβου και κυρίως της ελπίδας, είναι βασικές. Εξ’ ου και η επιγραφή στο μνήμα του (που την παράγγειλε ο ίδιος) «Δεν φοβάμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι λέφτερος». Κρίνω πως υιοθετεί την ανάλογη ρήση του σοφού Δημώνακτα περί ατομικής ελευθερίας Υιοθετεί όμοια φράση από μύθο των Ινδιών και από τη «Φαίδρα» του στωικού Σενέκα.
Την ελευθερία την αξιολογούσε ανώτερη ακόμη και από την ευτυχία. Ή διαφορετικά, δεν νοείται ευτυχία χωρίς να προϋποθέτουμε την ύπαρξη της ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής. Την εννοούσε ‘σε δημοκρατικές διαδικασίες με βάση τη λαϊκή κυριαρχία’ που εκφράζεται με τη «γενική θέληση», όπως απαντάται στο πρότυπο του Ρουσώ.
Αλλά υπάρχει και ένα δεύτερο επίπεδο ελευθερίας: η αναγωγή της ανάγκης σε βούληση. Και θα συμφωνούσαν με τον Καζαντζάκη ο Έγελος και ο Μαρξ, ότι δηλαδή «ελευθερία είναι η κατανόηση της αναγκαιότητας, του να επιδιώκεις αυτό που μπορείς».
Βέβαια περιορίζει ένας τις επιθυμίες του σε ό,τι μπορεί (βλπ Ντεκάρτ, Σαρτρ, Γιάσπερς).
Ο Καζαντζάκης προχωρεί και σε τρίτο επίπεδο, με την ελευθερία ως αυτάρκεια (βλπ Αριστοτέλη). Ο Επίκουρος δίδασκε: «Της αυταρκείας καρπός μέγιστος ελευθερία». Όντως ο ίδιος στη ζωή, δρώντας για δεκαετίας στο εξωτερικό, ήταν απόλυτα αυτάρκης!
Το τέταρτο επίπεδο ελευθερίας είναι η λύτρωση από την ελευθερία (!) που ασφαλώς ο Καζαντζάκης διδάχτηκε από βουδαϊκά κείμενα, όπως μαρτυρεί ο ίδιος. Άλλωστε θα είδε και τη βουδαϊκή σκέψη να επηρεάζει Γερμανούς, φιλοσόφους (Σοπενχάουερ, Νίτσε κ.ά.)
Το έργο του κρίνω ότι δεν έχει αντιφάσεις. Κάποιες μόνο αντιθέσεις και αντικρουόμενες κοσμοθεωρίες που όμως τις εναρμόνισε επιδέξια, μακριά από θρησκο-δογματισμούς. Γράφει «Αιώνια οι αντίθετες δυνάμεις συγκρούονται, σμίγουν, παλεύουν, νικούν και νικούνται, συμβιβάζουνται και ξαναρχίζουν να πολεμούν σε όλο το Σύμπαντο, από τον αόρατο στρόβιλο σε μια στάλα νερό ως τον απέραντο αστροκατακλυσμό του Γαλαξία». «Δυο σφοδροί αντίθετοι άνεμοι…συναντήθηκαν και συγκρούονται σ’ ένα σταυροδρόμι. Σοζυγιάστηκαν μια στιγμή, πύκνωσαν, γεννήκαν ορατοί». Ο ίδιος μπορεί και τους βλέπει.
Ο Καζαντζάκης πιστεύει στην ενότητα των αντιθέτων και στο ότι η ευτυχία έχει άμεση σχέση με την ηρεμία ψυχής, την αταραξία – κατά τους επικούρειους και τους στωϊκούς.
Το πικρό τίμημα της ελευθερίας
Τα ελεύθερα πνεύματα, όσο μεγάλα κι αν είναι, ενοχλούν κάποιους και αδικούνται. Δύο μείζονες λογοτέχνες που θεωρώ αδικημένους, αφού δεν τιμήθηκαν με βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, είναι ο Πολωνός Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ και ο Καζαντζάκης. Ωστόσο και οι δύο ήταν «ηθικοί νικητές» αυτού του όχι πάντα δίκαιου διεθνούς θεσμού-βραβείου.
Σύμφωνα με το αρχείο για τα βραβεία Νόμπελ, ο Καζαντζάκης προτάθηκε εννέα χρονιές, με συνολικά δεκατέσσερις διαφορετικές προτάσεις, τέσσερις από τις οποίες ήταν από την Ελλάδα και σε δύο από αυτές συνυποψήφιος με τον Άγγελο Σικελιανό. Κύκλοι εντός Ελλάδας υπέσκαπταν την υποψηφιότητα και στέρησαν τη χώρα από το πρώτο Νόμπελ λογοτεχνίας προς τον μοναδικό άξιο Έλληνα μυθιστοριογράφο. Έστω, ο Καζαντζάκης τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης στη Βιέννη τον Ιούνιο του 1956 από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης για το φιλειρηνικό μήνυμα που εκπέμπει το έργο του και τον ρόλο του Καζαντζάκη στην εμπέδωση της ειρήνης στη διεθνή κοινότητα. Φευ, στην τελετή της απονομής δεν παρέστη εκπρόσωπος από το ελληνικό κράτος!
Απεβίωσε στις 26 Οκτωβρίου 1957 στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Η σορός του μεταφέρθηκε οδικώς στην Αθήνα και παρέμεινε σε νεκρικό θάλαμο του Α΄ νεκροταφείου Αθηνών. Μάταια η γυναίκα του Ελένη παρακαλούσε να μείνει η σορός του σε ναό της Αθήνας. Η σορός στάλθηκε με ναυλωμένο αεροσκάφος της Ολυμπιακής – που διέθεσε ο Ωνάσης – στο Ηράκλειο της Κρήτης και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στον Ιερό Ναό του Αγίου Μηνά. Και μόνο επειδή η κηδεία του μετατράπηκε σε πάνδημο γεγονός, άνοιξε ο καθεδρικός του Αγίου Μηνά στις 5 Νοεμβρίου για τελετή. Ενταφιάστηκε στον προμαχώνα Μαρτινέγκο με συνοδεία πυκνού πλήθους και ενός στρατιωτικού ιερέα (π. Σταύρος Καρπαθιωτάκης) που μάλλον ενήργησε με δική του τολμηρή πρωτοβουλία.
Επιμύθιο
«Ευτυχία είναι να σμίγει η επιθυμία του ανθρώπου με την επιθυμία του Θεού, δηλαδή η θέωσή του». Τι πιο θεολογικό θα μπορούσε να ομολογήσει ένας πιστός και ασκητής ! Κι όμως, στιγματίστηκε ως άθεος κομμουνιστής, από την Εκκλησία και την Πολιτεία – που δεν τον στήριξε για να βραβευθεί με Νόμπελ – αυτός ο ένθεος, της διεθνούς ειρήνης.
Στα ταξίδια και στα ονείρατα, ο μέγας Κρητικός συνέλαβε την ουσία. Έφυγε λέφτερος, χωρίς να φοβάται ή να ελπίζει τίποτα…αφού το έργο του το δικαιώνει ερήμην η Ιστορία.
Δρ Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης
τέως Πρόεδρος Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου,
03.03.2024
