Ι

Ἀφορισμοὶ (σχ. 2)  1,1 και 7,87

 Ὁ βίος βραχύς, ἡ δὲ τέχνη μακρή, ὁ δὲ καιρὸς ὀξύς, ἡ δὲ πεῖρα σφαλερή, ἡ δὲ κρίσις χαλεπή. […]

Η ζωή είναι σύντομη, η (ιατρική) τέχνη³ μακροχρόνια, η ευκαιρία επείγουσα, η πείρα απατηλή, η κρίση δύσκολη.[…]

Ὁκόσα φάρμακα οὐκ ἰῆται, σίδηρος ἰῆται∙ ὅσα σίδηρος οὐκ ἰῆται, πῦρ ἰῆται∙ ὅσα δὲ πῦρ οὐκ ἰῆται, ταῦτα χρὴ νομίζειν ἀνίατα. 

΄Οσες ασθένειες δεν θεραπεύονται με φάρμακα, θεραπεύονται με το μαχαίρι (με εγχείρηση)∙ όσες δεν θεραπεύονται με το μαχαίρι, θεραπεύονται με την καυτηρίαση∙ και όσες δεν θεραπεύονται με την καυτηρίαση, αυτές πρέπει να θεωρούνται ανίατες.

Ιατρικά εργαλεία της αρχαιότητας.

Ἐπιδημιῶν τὸ πρῶτον, Τμήμα τρίτον,10 (σχ. 4)

΄Οσο για τις ασθένειες βάσει των οποίων κάνουμε τη διάγνωση, αυτή στηρίζεται στη μελέτη της κοινής φύσης όλων των ανθρώπων και της ιδιαίτερης φύσης του καθενός∙ της ασθένειας∙ του αρρώστου∙ των φαρμάκων που του συστήθηκε να παίρνει∙  αυτού που τα συνέστησε ⸺ γιατί αυτό παίζει ρόλο στη βελτίωση ή στην επιδείνωση∙ (πρέπει να γνωρίζουμε επίσης) την όλη κατάσταση της ατμόσφαιρας, αλλά και τις ειδικές συνθήκες του ουρανού και του κάθε τόπου∙ τις συνήθειες του αρρώστου∙ τον τρόπο ζωής του∙ τις ασχολίες του∙ την ηλικία τού καθενός∙ τα λόγια του∙ τον τρόπο συμπεριφοράς του∙ τις σιωπές του∙ τις νοσηρές φαντασιώσεις του∙ τον ύπνο, τις αϋπνίες του∙ τα όνειρα ⸺ τη φύση  και την ώρα που τα βλέπει ο καθένας∙ τις σπασμωδικές κινήσεις των χεριών∙ τις φαγούρες∙ τα δάκρυα∙ τους παροξυσμούς∙ τις κενώσεις∙ τα ούρα∙ τα πτύελα∙ τους εμετούς∙ τις εναλλαγές, ποσοτικές και ποιοτικές, των ασθενειών που πέρασε ο άρρωστος και τις επιδεινώσεις που οδηγούν στον θάνατο και σε κρίση∙ τον ιδρώτα∙ το κρυολόγημα∙ τα ρίγη∙ τον βήχα∙ τα φταρνίσματα∙ τους λόξιγκες∙ τις ανάσες∙ τα ρεψίματα∙ τα αέρια ⸺ αθόρυβα ή θορυβώδη∙ τις αιμορραγίες∙ τις αιμορροΐδες. Αυτά και τις συνέπειες αυτών πρέπει να εξετάζουμε.

Ασκληπιείο της Κω

Περὶ ἱερῆς νούσου 1,2 (σχ. 5)

Σχετικά με την αποκαλούμενη ιερή νόσο, τα πράγματα έχουν ως εξής: Πιστεύω πως κατά τίποτε δεν είναι θεϊκότερη ούτε ιερότερη από τις άλλες ασθένειες, αλλά έχει ίδια φύση και αίτιο με τις άλλες αρρώστιες. Οι άνθρωποι θεώρησαν ότι η φύση της και η προέλευσή της είναι κάτι θεϊκό από άγνοια και από την ισχυρή εντύπωση που τους προκαλούσε, επειδή δεν μοιάζει καθόλου με άλλες αρρώστιες. Και από την αδυναμία τους να την καταλάβουν διασώζεται ο θεϊκός της χαρακτήρας∙ ακυρώνεται όμως από την ευκολία του τρόπου που χρησιμοποιούν για να τη θεραπεύσουν, αφού ζητούν να τη γιατρέψουν με καθαρμούς και ξόρκια. Αν λοιπόν θεωρείται θεία λόγω της ισχυρής εντύπωσης που προξενεί, θα είναι πολλά τα ιερά νοσήματα και όχι ένα, καθώς εγώ θα αποδείξω ότι υπάρχουν και άλλα που δεν είναι ούτε λιγότερο εντυπωσιακά ούτε λιγότερο αξιοπερίεργα, για τα οποία κανείς δεν πιστεύει ότι είναι ιερά. […] Και μου φαίνεται πως οι πρώτοι που θεώρησαν ιερό αυτό το νόσημα είναι τέτοιας λογής άνθρωποι, όπως οι τωρινοί μάγοι και οι εξαγνιστές και οι αγύρτες και οι αλαζόνες, όσοι προσποιούνται ότι είναι ιδιαίτερα θεοσεβείς και ότι γνωρίζουν κάτι περισσότερο. […] Ώστε δεν είναι θεϊκό το αίτιο αλλά κάτι το ανθρώπινο. […]

2 […] Το νόσημα αυτό έχει την αρχή του, όπως και τα άλλα νοσήματα, κατὰ γένος, στην οικογένεια (δηλαδή τα αίτια είναι κληρονομικά ).⁶  Γιατί αν από φλεγματικό γεννιέται φλεγματικός και από χολικό χολικός, από φθισικό φθισικός και από σπληνικό σπληνικός, τι εμποδίζει από όποιο νόσημα είχαν προσβληθεί ο πατέρας και η μητέρα αυτό το νόσημα να έχει και κάποιος από τους απογόνους τους; […] 

Παραγγελίαι  6 (σχ. 7)

Σας προτρέπω να μη δείχνεται μεγάλη σκληρότητα στην απαίτηση της ιατρικής αμοιβής, αλλά να αποβλέπετε στην οικονομική κατάσταση του ασθενούς. Κάποιες φορές και δωρεάν (να προσφέρετε τις υπηρεσίες σας), έχοντας στον νου σας τη θύμηση κάποιας προηγούμενης ευγνωμοσύνης (ενός αρρώστου) παρά την τωρινή καλή σας φήμη. Και αν παρουσιαστεί ευκαιρία να διευκολύνετε κάποιον ξένο ή φτωχό, βοηθήστε όσο γίνεται περισσότερο αυτούς τους ανθρώπους∙ γιατί όπου υπάρχει αγάπη για τον άνθρωπο, υπάρχει και αγάπη για την (ιατρική) τέχνη.

Γιατρός περιποιείται ασθενή. Ερυθρόμορφο αγγείο (480-470 π. Χ.)

1)Για τον Ιπποκράτη και το έργο του Ἐπιδημίαι  βλ. άρθρο μας με θέμα τη φράση «Λύνεται η γλώσσα» (17/4/2018). Επίσης για τον Ὅρκο σε μετάφραση βλ. το κείμενό μας της 12^ης Απριλίου τού 2020.

2)Πρόκειται για το πιο ονομαστό έργο της Ιπποκρατικής Συλλογής, το οποίο θεωρείται αυθεντικό έργο του Ιπποκράτη. Σε αυτό έχουν συγκεντρωθεί επιγραμματικά διατυπωμένες ιατρικές επιταγές και γνώμες. Παραθέτουμε τους δύο αφορισμούς που έμειναν περίφημοι: Τον πρώτο, και συγκεκριμένα την πρώτη φράση, η οποία έγινε πασίγνωστη και συνοψίζει την περιπέτεια της ιατρικής σταδιοδρομίας με τους κινδύνους, τις αποτυχίες, τις επιτυχίες στην αντιμετώπιση της ασθένειας και έχει χρησιμοποιηθεί ως έμβλημα σε πολλά ιατρικά έργα∙ και τον τελευταίο, που συνήθως αναρτάται στα χειρουργεία.

3)Η έννοια της τέχνης στην αρχαιότητα ήταν πολύ ευρύτερη απ’ ό, τι σήμερα. Σήμαινε την ικανότητα στην εργασία, το σύνολο των ειδικών γνώσεων, το επάγγελμα, και ο Ιπποκράτης χρησιμοποιεί τη λέξη για την ιατρική ως κάτι ανάμεσα στην τεχνική και την επιστήμη.

4)Το απόσπασμα που ακολουθεί αποτελεί δείγμα της πλατιάς αντίληψης του Ιπποκράτη για την προσέγγιση του ασθενούς από τον γιατρό. Πρώτη φορά ο ασθενής αντιμετωπίζεται ως ψυχοσωματική ολότητα, συνδεδεμένη με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει ⸺ μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι ο Ιπποκράτης  είναι ο θεμελιωτής του κλάδου της σημερινής οικολογίας και περιβαλλοντολογίας.

5)Ἱερὰ νόσος λεγόταν κατ’ ευφημισμόν η επιληψία (← ἐπίληψις ← ἐπιλαμβάνω=  αρπάζω, επιτίθεμαι. Επιληψία λοιπόν σημαίνει την ασθένεια που επιτίθεται ξαφνικά στον οργανισμό) ή αλλιώς  (ὁ ) σεληνιασμός, επειδή θεωρήθηκε ότι την ασθένεια την προκαλούσε η σελήνη. Υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις για την αιτία  της ονομασίας ἱερὰ νόσος, όπως ότι τις κρίσεις τις προξενούσαν οι θεοί, ενώ ο Πλάτωνας την αποδίδει στο ότι η ασθένεια αυτή προσβάλλει το κεφάλι, το  «ιερό» μέρος του ανθρώπου. Το έργο, είτε γράφτηκε από τον ίδιο τον Ιπποκράτη είτε από κάποιον μαθητή του, δικαίως χαρακτηρίστηκε «ορόσημο στην ιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης»∙ γιατί με αυτό καταδικάζεται οριστικά η παλιά εποχή, η εποχή των μυθολογικών ερμηνειών, και η ασθένεια αντιμετωπίζεται ορθολογιστικά, πέρα από προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Παραθέτουμε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

6)Αυτή η υψηλής σύλληψης ιπποκρατική άποψη για την κληρονομικότητα θα αποτυπωθεί μετά από 25 αιώνες (1902) στον όρο gene = γονίδιo, που εισήγαγε ο Δανός γενετιστής W.L. Johannsen!

7)Και αυτό το έργο θεωρείται γνήσιο του Ιπποκράτη, και περιέχει τις ηθικές αρχές από τις οποίες πρέπει να εμφορείται ο ασκών την ιατρική επιστήμη και πρακτική. Το παρατιθέμενο απόσπασμα κλείνει με την «αλησμόνητη» φράση, που αναδεικνύει τον ανθρωπισμό του ιατρικού επαγγέλματος, όπως το αντιλαμβανόταν ο σοφός γιατρός από την Κω.