Μια κοινωνιολογική προσέγγιση για τη γέννηση της τραγωδίας στη Αθήνα
Η εμφάνιση του θεάτρου στην Αθήνα είναι λιγάκι σαν μυστήριο. Οι πληροφορίες που έχουμε καλύπτουν περισσότερο τεχνικές λεπτομέρειες, για θρησκευτικές γιορτές προς τιμήν του Διόνυσου, για το τι έκανε ο Κλεισθένης, τι έκανε ο Αρίων και άλλοι. Τέτοιες πληροφορίες, είναι μεν ωφέλιμες για τους ιστορικούς, έχουν όμως μικρή βαρύτητα, για μια κοινωνιολογική προσέγγιση. Όταν το ερώτημα τίθεται ευθέως: Γιατί εμφανίστηκε στην Αθήνα το θέατρο; Ένα κοινωνικό γεγονός[1] πρώτου μεγέθους. Η σημαντικότητα του έγκειται στο ότι ήταν χιλιάδες οι θεατές που συνέρρεαν στα μεγάλης χωρητικότητας θέατρα για να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις, ότι αυτές κράτησαν πάνω από 80 χρόνια, ότι γράφτηκαν πάνω από 1000 έργα στο διάστημα αυτό, στο ότι πολλοί πλούσιοι Αθηναίοι χρηματοδοτούσαν παραστάσεις, όταν τα κόστη ήταν αυξημένα, στο ότι επί Περικλή η πόλη έδινε εισιτήρια στους άπορους Αθηναίους για να παρακολουθούν παραστάσεις. Έχουμε δηλαδή ένα κοινωνικό γεγονός που γίνεται αποδεκτό από την πολιτεία, την άρχουσα τάξη, τους ακτήμονες, αποσπά την καθολική αποδοχή. Όλες αυτές οι παράμετροι του κοινωνικού γεγονότος μας δηλώνουν την ιδιαίτερη και σημαντική λειτουργικότητα που το θέατρο κατείχε εκείνη την εποχή.
Η λειτουργικότητα
Το θέατρο μαζί με την λογοτεχνία, την ποίηση, το παιδικό παραμύθι, τον κινηματογράφο σήμερα, κλπ, αποτελούν την αφηγηματική τέχνη, μια από τις 6 καλές τέχνες. Ο δημιουργός – καλλιτέχνης μας αφηγείται μια ιστορία γιατί θέλει να μας πει κάτι, κάτι που αυτός το θεωρεί σημαντικό, θέλει να μας επιστήσει την προσοχή σε κάτι, να μας διδάξει κάτι. Η τέχνη αυτή, η αφηγηματική, μας διδάσκει αλλά το κάνει με έμμεσο, πλάγιο τρόπο. Όταν ο τρόπος διδαχής γίνεται άμεσος τότε έχουμε διδασκαλεία, τότε έχουμε σχολείο, έχουμε εγχειρίδια που έχουν την λύση και μας την προτείνουν, που μπορούμε να ανατρέχουμε στις λύσεις που μας προτείνει.
Πριν από το θέατρο είχε εμφανιστεί στον Ελληνικό χώρο ο Αίσωπος με τις ιστοριούλες του. Οι ιστορίες αυτές κατέληγαν στο αρχαίο κείμενο σχεδόν όλες σε ένα ηθικό δίδαγμα. Η τελευταία τους πρόταση συνήθως άρχιζε: “Ο μύθος δηλοί”, δηλαδή, αυτό το παραμύθι μας διδάσκει…ο μύθος αυτός μας λέει τι πρέπει…κλπ. Ο Αίσωπος ήθελε να διδάξει στους συγκαιρινούς του τα νέα ήθη που εμφανίζονταν στο κοινωνικό προσκήνιο.
Αμέσως μετά τον Αίσωπο έρχονται οι τραγικοί ποιητές, πρώτος από αυτούς ο Αισχύλος, πρώτη του, θεωρείται η παλαιότερη σωζόμενη τραγωδία “Οι Πέρσες” τι θέλει να μας διδάξει με αυτήν; Ο Ξέρξης δεν υπάκουσε στην προφητεία να μην περάσει το Αιγαίο, να μην διαβεί την θάλασσα. Άρα το ηθικό δίδαγμα είναι: Να σεβόμαστε τους χρησμούς.
Η αφηγηματική λοιπόν τέχνη μας “διδάσκει” τα νέα ήθη που θα έρθουν ή που επελαύνουν τη δεδομένη στιγμή.
Η γέννηση της Δημοκρατίας
Γιατί όμως προκύπτει αυτή η ανάγκη στην Αθήνα εκείνη την εποχή, είναι το ερώτημα. Για έναν απλό λόγο, η Αθήνα ήταν μια δημοκρατική κοινωνία. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι όλοι οι Αθηναίοι, οι απλοί πολίτες μπορούσαν να εκλεγούν μέλη της εκτελεστικής, ή της νομοθετικής, ή της δικαστικής εξουσίας. Κάτι τέτοιο φυσικά πριν, με την βασιλεία, ήταν αδιανόητο. Ο βασιλιάς ήταν ο απόλυτος άρχοντας και δεν λογοδοτούσε σε κανέναν. Πως όμως προέκυψε η Δημοκρατία; Πέρα από τις πολύ σοβαρές αλλαγές στον κοινωνικό ιστό που επέφερε ο Κλεισθένης, από το 508 και μετά ,η ανάγκη να περάσει η Αθήνα από την φυλετική οργάνωση της κοινωνίας της σε πολυφυλετική, ήταν αδήριτη. Αυτή η ανάγκη ήταν που δημιούργησε την Δημοκρατία.
Για να φανεί πιο καθαρά η μετάβαση αυτή μπορούμε να την δούμε στην Παλαιστίνη όπου οι 12 φυλές του Ισραήλ έγιναν ένα έθνος. Αυτή η μετάβαση έγινε κατορθωτή με τον μονοθεϊσμό του Μωυσή. Τόσο ο μονοθεϊσμός όσο και η Δημοκρατία ήταν εκφάνσεις του ιδίου κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι διαφορές μεταξύ τους βρίσκονται ότι στην Παλαιστίνη η εξουσία δεν δέχεται κανέναν αντίλογο, ότι αποφασίζει ο Μωυσής και οι μετά από αυτόν ηγέτες, είναι πάραυτα νόμος, ενώ στην Αθήνα οι δολιχοδρομίες μπορούσε να ήταν ατελείωτες. Ο λαϊκισμός, εξώγαμο παραπαίδι, της δημοκρατίας καραδοκούσε σε κάθε γωνιά. Η Δημοκρατία είναι μεν το καλύτερο πολίτευμα για μια κοινωνία πρέπει όμως οι πολίτες να ενεργούν αποκλειστικά με γνώμονα την απώτερη ευημερία της κοινωνίας τους. Να λειτουργούν με ηθική ευθύνη. Ο λαϊκισμός αντίθετα δεν πολυνοιάζεται για το μέλλον, αυτό που θέλει είναι η άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του. Άλλος εφιάλτης για την Δημοκρατία είναι ο ναρκισσισμός μερικών επίδοξων πολιτικών και η δίψα τους για κοινωνική αναγνώριση, κοινωνικό κύρος.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες η εκπαίδευση των πολιτών καθίσταται αναγκαία και επείγουσα. Αυτό που μπορεί να τους εκπαιδεύσει είναι μόνον το θέατρο. Όλα τα προβλήματα που απασχολούσαν την εποχή τους έπρεπε να διαπραγματευθούν μέσα από άλλη γωνιά με έμμεσο τρόπο.
Η γέννηση της φιλοσοφίας
Η Δημοκρατία ήταν το ένα σημαντικό κοινωνικό γεγονός που προκάλεσε (εν μέρη) την ανάδυση της τραγωδίας από τις ορδές των σατύρων στις γιορτές των Μεγάλων Διονυσίων. Το άλλο σημαντικό κοινωνικό γεγονός εξ ίσου μεγάλων διαστάσεων ήταν η γέννηση της φιλοσοφίας. Αυτή ξεκίνησε από τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, από την Μίλητο. Πρώτος ο Θαλής (640 – 546) και ακολουθούν όλοι οι άλλοι φυσικοί φιλόσοφοι ή και προσωκρατικοί ονομαζόμενοι. Αυτό που πρωτίστως τους ενδιαφέρει είναι η πρωταρχική ουσία από την οποία δημιουργήθηκαν όλα, η γη το σύμπαν, οι άνθρωποι. Οι προτάσεις τους δεν έχουν ενδιαφέρον σήμερα, αυτό όμως που είχε ενδιαφέρον ήταν οι δονήσεις που προκάλεσε στην μακαριότητα της σκέψης, που αναπαύονταν μέχρι τότε στις μυθολογικές κοσμολογικές ερμηνείες.
Αυτό εξαγρίωσε τους ενδεδυμένους δημοκρατική εξουσία θρησκόληπτους και φοβικούς πολίτες και αντέδρασαν βίαια. Με… δημοκρατικές διαδικασίες καταδίκασαν τον Σωκράτη, έκαψαν όλα τα βιβλία του Πρωταγόρα, ανάγκασαν τον Ευριπίδη να καταφύγει στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαου, έδιωξαν από την Αθήνα τον Αριστοτέλη κατηγόρησαν τον Αναξαγόρα για αθεΐα, γιατί υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι ένα πυρακτωμένο σώμα, και πολλά άλλα.
Η πνευματική ζωή στην Αθήνα εκείνον τον καιρό ήταν σε αναβρασμό. Αυτό που μπορούσε να εξισορροπήσει κάπως τα πράγματα ήταν οι τραγωδίες.
Ύμνος στην Δημοκρατία
Το πρώτο που μπορεί κανείς να παρατηρήσει είναι ότι η δράση των τραγωδιών δεν συμβαίνει στην Αθήνα. Πολλά διαδραματίζονται στη Θήβα και το Άργος αλλά και στην Θράκη, η Εκάβη, στις Φερές, η Άλκηστης, στην Περσία, στον Καύκασο, και αλλού. Όταν γίνεται λόγος για την Αθήνα υπάρχουν μόνο θετικές αναφορές. Ο Οιδίποδας πηγαίνει στον Κολωνό και ζητά από τον Θησέα να του επιτρέψει να ζήσει ειρηνικά και να έχει έντιμη ταφή. Η Μήδεια μετά από το ειδεχθέστερο των εγκλημάτων την οδηγεί ο θεός Ήλιος στην Αθήνα. Ο Ορέστης μετά την δολοφονία της μάνας του αθωώνεται από τον Άρειο πάγο.
Οι δυο τραγωδίες του Ευριπίδη “Ηρακλείδαι” και “Ικέτιδες” αποτελούν ύμνο στην Δημοκρατία. Παραθέτω δυο απόσπασμα από τους “Ικέτιδες” όπου μιλά ο Θησέας[2] :
403 Θησέας
“Πρώτα πρώτα ξένε άρχισες τον λόγο σου μ’ ένα λάθος
όταν ζητάς δυνάστη εδώ,
η πόλη αυτή δεν εξουσιάζεται από έναν άνδρα,
είναι ελεύθερη. Εδώ κυβερνούν οι πολλοί
που εναλλάσσονται χρόνο τον χρόνο
δεν δίνουν πιο πολλά στον πλούσιο, και ο φτωχός έχει τα ίδια”
429 Θησέας
“Για την πόλη δεν υπάρχει τίποτε απεχθέστερο από τον δυνάστη
Το πρώτιστο: εκεί οι νόμοι δεν ισχύουν για όλους,
την εξουσία την ασκεί μονάχα ένας
και αυτός κρατάει στα χέρια του τον νόμο
αυτό και μόνον αναιρεί την ισότητα.
Όταν όμως υπάρχουν νόμοι γραπτοί
το δίκαιο ισχύει εξίσου και για τον ταπεινό και για τον πλούσιο
και μπορεί ο ανίσχυρος όταν δέχεται επιθέσεις
να απαντά στον ισχυρό με τον ίδιο τόνο
και η πεμπτουσία της ελευθερίας
εκείνο το “Όποιος έχει να προτείνει κάτι καλό για την πόλη
να έρθει να το καταθέσει εδώ ενώπιον όλων”
Κωνστανταντίνος Χουλιούμης , Κοινωνιολόγος
