Α. Ο ιστορικός υλισμός
Ο ιστορικός υλισμός είναι μια ερμηνεία των κοινωνικών μετασχηματισμών, που μας κληροδότησε ο Μαρξισμός και χρησιμοποιείται ευρέως ακόμα και από μη Μαρξιστές, αφού δεν έχουμε άλλη σχετική μελέτη στο θέμα αυτό. Δεν υπάρχει καμιά ερμηνεία – μελέτη που να μας εξηγεί το πως εξελίσσεται και πως μετασχηματίζεται μια κοινωνία ανά τους αιώνες περνώντας από το ένα στάδιο στο άλλο.
Ο αντίποδας του ιστορικού υλισμού δεν είναι αναγκαίο να είναι κάτι σαν “ιστορικός ιδεαλισμός” ή γενικότερα ο ιδεαλισμός, όπως εύκολα ή μάλλον επιπόλαια, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί. Αυτή την αντιστοίχιση την κάνουν κυρίως οι φανατικοί οπαδοί του ιστορικού υλισμού, οι οποίοι θέλουν με κάθε τρόπο να διαφυλάξουν ακέραια και αμόλυντη, την πνευματική κληρονομιά του Μαρξ. Το ίδιο υλιστική αντίληψη μπορεί να είναι και άλλη/άλλες ερμηνείες, εξ άλλου την κατηγοριοποίηση υλισμού/ιδεαλισμού στην φιλοσοφία την επέβαλε πάλι ο Μαρξ. Δεν υπήρχε νωρίτερα. Μια ερμηνεία λοιπόν σήμερα της κοινωνικής εξέλιξης δεν μπορεί παρά να βασίζεται στα τεράστια αποθέματα γνώσης που έχει συσσωρεύσει η ανθρωπότητα γύρω από τις πραγματικότητες που ίσχυαν και ισχύουν στις διάφορες ανά τον κόσμο κοινωνίες.
Είναι αλήθεια ότι πριν διαμορφώσει ο Μαρξ τις θέσεις του ιστορικού υλισμού κυριαρχούσε η θέση που είχε αναπτύξει ο Χέγκελ στο βιβλίο του “Φιλοσοφία της Ιστορίας” που κυκλοφόρησε ήδη το 1830, όταν δηλαδή ο Μαρξ ήταν μόλις 12 χρόνων, όπου η ανάπτυξη της κοινωνίας ή καλύτερα του πολιτισμού συντελείται από ένα πνεύμα το οποίο ταξιδεύει πάνω στην γη. Ξεκίνησε την διαδρομή του από την Κίνα, πέρασε από την Ινδία, από την Περσία, μετά φτάνει στην Ελλάδα, κλπ. Πρόκειται πραγματικά για ιδεαλιστική ερμηνεία, για θέσεις που φαίνονται σήμερα, με την ιστορική γνώση που έχει σωρευτεί, και τις κοινωνιολογικές προσεγγίσεις που έχουν γίνει, αρκετά αδύναμη.
Η ανάλυση της ανάπτυξης ή της εξέλιξης της κοινωνίας, τα στάδια ή οι φάσεις από τις οποίες πέρασε όταν γίνεται βασισμένη σε κοινωνικά γεγονότα,( Social Facts ) *1. με λογικής συνεκτικότητας επιχειρήματα, είναι και αυτή μια εξ ίσου καλή, αξιόπιστη και το ίδιο υλιστική προσέγγιση. Εξ άλλου δεν υπάρχει τίποτα πιο υλιστικό από τα κοινωνικά γεγονότα. Εάν όμως, θα έπρεπε να επιλεγεί ένας τίτλος – ορισμός για να αποδώσει επιπλέον εγκυρότερα την μέθοδό αυτή, τότε αυτός θα ήταν κάτι ανάμεσα σε Ιστορικός Πραγματισμός ή Fuctual Reality σε εναρμόνιση με την έννοια των κοινωνικών γεγονότων (Social Fucts) που μπορεί να ερμηνευτεί ως πραγματική πραγματικότητα, ή και ως αληθινή πραγματικότητα και αυτό γιατί οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε κάθε στάδιο κοινωνικής ανάπτυξης στον τόπο που εμφανίζεται, ερευνώντας και ερμηνεύοντας τα κοινωνικά γεγονότα που δημιούργησαν η απλά συνέδραμαν σ’ αυτό. Η μελέτη του επόμενου σταδίου θα πρέπει να γίνεται μόνον όταν αυτό έχει συντελεστεί και δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως δεδομένο ότι αυτό θα συντελεστεί.
Ο Ιστορικός Υλισμός ως γνωστό έχει ορίσει ως πρωταρχική κινητήρια δύναμη κοινωνικής αλλαγής σε όλη την ιστορική της περίοδο και για όλα τα στάδια, την ταξική πάλη, τον ταξικό αγώνα, ο οποίος μπορεί, πολύ πιθανόν να υπήρξε σε κάποιες φάσεις στο 4ο το “καπιταλιστικό στάδιο” όπως το ονόμασε ο Μαρξ, είναι όμως ζήτημα εάν υπήρξε και υπάρχει ακόμα και σήμερα, και σε όλη την διάρκεια του “καπιταλιστικού” φαινομένου αυτός ο ταξικός αγώνας, πολύ δε περισσότερο εάν εμφανιζόταν στα προγενέστερα του καπιταλισμού στάδια.
Αυτό όμως που δυσκολεύει την κατανόηση των μαρξιστικών σταδίων κοινωνικής ανάπτυξης και την παγκόσμια κατίσχυση και αποδοχή του Ιστορικού Υλισμού είναι ότι τα στάδια αυτά μπορούν να ταυτοποιηθούν μόνον στην Ευρωπαϊκή επικράτεια, και μόνον εάν πιέσουμε αρκετά και επιδέξια τα κοινωνικά γεγονότα και τα ερμηνεύσουμε κατάλληλα. Στην Ινδία για παράδειγμα, μια τεράστια χώρα σε έκταση και σε πληθυσμό, μια πανάρχαια κοινωνία με τον ίδιο πανάρχαιο πολιτισμό, λειτουργούσε για χιλιάδες χρόνια σταθεροποιημένη με τις κάστες, δεν εμφάνισε ταξική πάλη, δεν υπήρξαν ποτέ, δουλοκτητικοί περίοδοι, ούτε φεουδαρχικοί περίοδοι. Εκτός τούτου υπάρχουν ακόμη σήμερα, μικρές σε αριθμό μελών, πρωτόγονες φυλετικές κοινωνίες, στις απέραντες ζούγκλες της. Οι φυλετικές κοινωνίες είναι τα μορφώματα που ο Μαρξ τα χαρακτήριζε πρωτόγονα ή και κομμουνιστικά στάδια ανάπτυξης.
Ακόμα και η άλλη τεράστια χώρα, η Κίνα, είχε άλλη εξέλιξη απ’ ότι οι κοινωνίες του Δυτικού πολιτισμού. Εδώ σήμερα υφίσταται, το κωμικοτραγικό, για τον ορθόδοξο Μαρξισμό βέβαια, το γεγονός να έχουν σήμερα στην Κίνα, καθαρά καπιταλιστική οικονομική οργάνωση στην κοινωνία αλλά να έχουμε κομμουνιστική πολιτική δομή εξουσίας. Οι κομμουνιστές διαχειρίζονται άψογα την καπιταλιστική οικονομία και η κοινωνία φαίνεται να ευημερεί. Αυτά τα δυο παραδείγματα μας αποκαλύπτουν (για τους καλόπιστους πάντα) ότι η ερμηνεία του Ιστορικού Υλισμού δεν ανταποκρίνεται στην κοινωνική εξέλιξη ούτε σε τοπικό ούτε και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Το ερώτημα τώρα που τίθεται είναι: Μπορεί η ιστορία να είναι υλιστική ή ιδεαλιστική ή ακόμα και πραγματιστική; Υπάρχει ιστορικός χρόνος στις φυλετικές κοινωνίες της Ινδίας που προαναφέρθηκαν ή στις άλλες φυλές που ευδοκιμούν σήμερα στην απέραντη κοιλάδα του Αμαζόνιου; Η απάντηση είναι ΟΧΙ, δεν υπάρχει. Πρόκειται για μικρές κοινωνίες που για χιλιάδες χρόνια δεν αλλάζει τίποτα. Παραμένει καθηλωμένη η παλαιολιθική εποχή (της άρεσε πολύ) *2. Υπάρχουν βέβαια καθημερινά μικρό γεγονότα, όμως είναι ασήμαντης βαρύτητας, που δεν επηρεάζουν την κοινότητα στο σύνολό της. Ιστορική εξέλιξη με την μαρξιστική έννοια όπως την γνωρίζουμε δεν υπάρχει. Τίποτα δεν διαταράσσει αυτή την κοινωνική μακάρια και ευτυχή στασιμότητα πολύ δε περισσότερο η ταξική πάλη.
Η ιστορία υλιστική ή ιδεαλιστική συντίθεται πάντα από κοινωνικά γεγονότα, σημαντικά, που μερικά από αυτά σημαδεύουν ανεξίτηλα την κοινωνία και ορίζουν την εξέλιξή της καθώς και με ασήμαντα που ξεχνιούνται σύντομα. Τέτοια γεγονότα δεν είναι μόνον οι πόλεμοι μεταξύ των κρατών, οι κατακτήσεις των αδύναμων χωρών από τα ισχυρότερα, κλπ. Υπάρχουν για παράδειγμα και πνευματικά γεγονότα. Ένα από αυτά (ειδικά επιλεγμένο εξ αιτίας της σημαντικότητάς του) είναι ο μονοθεϊσμός. Ποια αναγκαιότητα προκάλεσε την εμφάνισή του και την ηθική του διδασκαλία; Ειδικά αυτό το γεγονός της θρησκείας φαίνεται να παρερμηνεύτηκε από τον Μαρξ και τους Μαρξιστές, γιατί στην κοινωνιολογία το ζήτημα δεν είναι εάν υπάρχει ή όχι θεός, εάν λειτουργεί παρηγορητικά (ως όπιο) ή όχι, αλλά τι ρόλο παίζει στην ανάπτυξη – αναβάθμιση – μετεξέλιξη της κοινωνίας και ποιες είναι οι κοινωνικές ανάγκες που τον κατέστησαν αναγκαίο.
Η ιστορία καθ’ εαυτή τώρα δεν είναι μια αυθύπαρκτη και αυθυπόστατη, αυτοπροσδιοριζόμενη οντότητα, αλλά ένα ανθρώπινο πνευματικό δημιούργημα, κατά συνέπεια το ίδιο και η ανάλυση των σταδίων της κοινωνικής εξέλιξης. Αμφότερα αποκτούν υπόσταση από την στιγμή που κάποιος αναλαμβάνει, να βάλει σε τάξει τα γεγονότα που προηγήθηκαν, του εκάστοτε “σήμερα”. Να βρει τι προηγήθηκε του συγκεκριμένου γεγονότος, πως αυτό επηρέασε το μέλλον των λαών, ποιες ήταν οι γενεσιουργίες αιτίες, ποια τα υλικά (τεχνολογία) ή ιδεολογικά (θρησκευτικά) κίνητρα κλπ.* 3
Στον Ιστορικό Πραγματισμό ( Factual Reality)προέχουν τα κοινωνικά γεγονότα που προκαλούν ιστορικές αλλαγές στο κοινωνικό σύνολο. Ωστόσο αυτά δεν χωρούν στο σημερινό σημείωμα. Προσεχώς, ναι.
Σημείωση 1 Ως κοινωνικά γεγονότα ( Social Facts ) λογίζονται υλικά και πνευματικά τέτοια, όπως η θρησκεία, το εθνικό κράτος, οι νόμοι, η οικογένεια, οι αξίες κλπ. Ως “καθαρά” ιστορικά γεγονότα ονομάζουμε τα γεγονότα αυτά που μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή ανατρέπουν μια εδραιωμένη κοινωνική ισορροπία, δημιουργούν και εδραιώνουν για λίγο ή για περισσότερο μια άλλη.
Σημείωση 2 υπάρχει και ένας άλλος διαχωρισμός που χρησιμοποιούν οι αρχαιολόγοι και άλλοι, “Εποχή του χαλκού, εποχή του σιδήρου” στις οποίες δεν θα προσεγγίσουμε γιατί έχουν κυρίως να κάνουν με την τεχνολογική ανάπτυξη και όχι με την κοινωνική διάρθρωση εξ άλλου αυτό θα υπέρβαινε τις “φιλοδοξίες” του παρόντος κειμένου.
Σημείωση 3. Στην Αφρική υπάρχουν σήμερα (2024) ακόμα μικρές φυλετικές κοινωνίες που δεν έχουν αλλάξει σε τίποτα από την άποψη της κοινωνικής τους οργάνωσης εδώ και χιλιάδες χρόνια. Δεν έχουν καμιά κρατική οργάνωση. Τέτοιες φυλές είναι οι Βουσμάνοι, στην νότια Αφρική και οι Κόιζαν επίσης εκεί, οι Πυγμαίοι στα δάση του Κονγκό και αρκετές άλλες φυλές. Ο μετασχηματισμός της κοινωνίας ενός πληθυσμιακού συνόλου δεν είναι απαραίτητος όταν η παραγωγή υλικών αγαθών παραμένει αμετάβλητη. Η παραγωγή των υλικών αγαθών είναι που επέβαλε την αλλαγή και την εμφάνιση του κράτους κάποτε στην Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη.
Κωνσταντίνος Χουλιούμης, κοινωνιολόγος
