Κώστας Χουλιούμης: Η αμείωτη σαγήνη του Δον Κιχώτη

Έχουν περάσει 420 χρόνια από την πρώτη δημοσίευση του Δον Κιχώτη στην Ισπανία και εξακολουθεί ακόμα και σήμερα το βιβλίο αυτό να εκδίδεται σε όλες τις γλώσσες του κόσμου και να διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον. Το όνομα αυτό είναι γνωστό στα πέρατα της οικουμένης. Έχουν γίνει με το κείμενο του βιβλίου θεατρικές παραστάσεις για μεγάλους και για παιδιά, κινηματογραφικά φιλμ, παιδικά βιβλία κλπ. Ο Μιγκέλ Θερβάντες έγραψε και άλλα μυθιστορήματα πριν από τον Δον Κιχώτη τα οποία όμως – όχι δυστυχώς – μας είναι άγνωστα. Πολλά βιβλία άλλων συγγραφέων κυρίως ιπποτικά μυθιστορήματα εκείνης της εποχής επίσης. Ο Δον Κιχώτης είναι στην κυριολεξία μοναδικός. Εάν ο Θερβάντες έγραψε το αριστούργημά του, όπως πιστεύουν μερικοί κριτικοί της λογοτεχνίας για να γελοιοποιήσει τα μυθιστορήματα αυτά, πέτυχε διάνα.

Το ερώτημα που τίθεται εκ του γεγονότος αυτού και καλούμαστε να απαντήσουμε είναι: Τι το σπουδαίο έχει το μυθιστόρημα αυτό του Θερβάντες και εξακολουθεί να σαγηνεύει γενιές και γενιές ανά τους αιώνες; Ποια είναι αυτά τα διαχρονικά στοιχεία που μας αρέσουν σήμερα, αλλά και άρεσαν και στους προγόνους μας, αιώνες πριν; Δηλαδή το πρόβλημα είναι καθαρά αισθητικό. Νομίζω πως αν καταφέρουμε και προσεγγίσουμε την απάντηση και την αλήθεια στα ερωτήματα αυτά ίσως να κάνουμε ένα μικρό βηματάκι προς το μυστήριο της ίδιας της αισθητικής. Τα ερωτήματα που βάζει αυτή ίδια η αισθητική, αιώνες τώρα είναι: Γιατί μας αρέσει το ωραίο; Τι έχει το ωραίο και μας σαγηνεύει; Γιατί το ωραίο είναι ωραίο;

Ο Δον Κιχώτης θεωρείται ότι είναι ο θεμέλιος λίθος του Ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, αν και άργησαν αρκετά ώσπου να εμφανιστούν τα μυθιστορήματα που θεωρούνται κλασικά, των συγγραφέων όπως, αδελφές Μπροντέ, Γουίλιαμ Νταφόε, Ονορέ Ντε Μπαλζάκ, Λ. Τολστόι και πολλοί άλλοι. Πριν από τον Δον Κιχώτη φυσικά και υπήρξαν έργα που έμειναν φάροι άσβεστοι στην ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος. Οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί, οι Αναγεννησιακοί (Δάντης, Πετράρχης, Βοκάκιος, που έγραψαν κατά τον 14ο αιώνα) και φυσικά ο Σέξπιρ σύγχρονος του Θερβάντες, (πέθαναν την ίδια χρονιά, 1616.) Ποιά τέλος πάντων ήταν η αρετή αυτή που έκανε τον Δον Κιχώτη να ξεχωρίσει και την ακολούθησαν οι μεταγενέστεροι συγγραφείς των μεγάλων αφηγήσεων των αξεπέραστων αριστουργημάτων;

Αν ρίξουμε μια ματιά στα λογοτεχνικά είδη που υπονοούμε παραπάνω θα διαπιστώσουμε ότι στις τραγωδίες, λόγου χάριν, που γράφτηκαν 2500 χρόνια πριν, ο άνθρωπος έχει να κάνει με τους Θεούς, με την μοίρα του, ενεργεί κατόπιν θεϊκών εντολών κλπ. Ο “Βασιλιάς Οιδίποδας” λόγου χάριν αγωνίζεται, κάνει ότι μπορεί να ξεφύγει από την μοίρα του και δεν το καταφέρνει. Όλοι οι ήρωες δρουν μέσα σε πλαίσια που έχουν προδιαγραφεί, που τα γνωρίζουν ωστόσο οι μάντεις, ή και οι Θεοί.

Στα έργα της Αναγέννησης και στην ερωτική ποίηση του Πετράρχη και τα ερωτικά πεζά του Βοκάκιου, γίνεται ένας αγώνας για την επικράτηση της λαϊκότητας, της κοσμικότητας απέναντι στη επιβουλή του θρησκευτικού δόγματος πάνω στον πολιτισμό, πάνω στην λογοτεχνία, που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά βίοι αγίων. Όσον αφορά την “Θεία Κωμωδία” του Δάντη αρκεί να πούμε ότι ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν Κωμωδία, νέτο σκέτο και όταν ο Βοκάκιος το διάβασε, το κατανόησε και έτσι εκτιμώντας την αξία του έργου την ονόμασε Θεία Κωμωδία.

Στα δράματα τώρα, ότι συμβαίνει στους πρωταγωνιστικούς ήρωες γίνεται εξ αιτίας και μέσα στις κοινωνικές συνθήκες που ζούνε. Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα είναι θύματα του μίσους που χωρίζει τις δυο οικογένειες στις οποίες ανήκουν. Ο Μάκβεθ που γράφεται περίπου την ίδια χρονολογία (1603, ή 1606) ότι του συμβαίνει προκαλείται από τους αντιπάλους του. Επιπλέον δε εδώ το πεπρωμένο του Μακβέθ το γνωρίζουν οι τρεις μάγισσες που πήγε και τις συμβουλεύτηκε και αυτές του το αποκάλυψαν.

Ο Μ. Θερβάντες φέρνει την επανάσταση στην αφηγηματική τέχνη και καθιστά το δρων υποκείμενο ηθικά υπεύθυνο, μοναδικά υπεύθυνο. Δεν παρεμβαίνουν ούτε θεοί ούτε κοινωνία, ήθη που πρέπει να διατηρηθούν, συνήθειες που πρέπει να αντέξουν. Ότι συμβαίνει στον Δον Κιχώτη συμβαίνει εξ αιτίας του χαρακτήρα του, ή καλύτερα εξ αιτίας της ξεροκεφαλιάς του. Ο Θερβάντες παρουσιάζει την προσωπικότητα του Δον Κιχώτη μέσα από τις πράξεις του, δεν μας περιγράφει τον χαρακτήρα αλλά καταγράφει τα έργα του και μέσα από αυτά φανερώνεται η ιδέα που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του. Ότι πράττει το πράττει “οικεία βουλίσει” και μάλιστα κόντρα σε αυτό που τον συμβουλεύει ο ιπποκόμος του, που τον συμβουλεύουν οι άλλοι.

Η προσωπικότητα του Δον Κιχώτη είναι ένας γρίφος, πρόκειται για μια μονοδιάστατη, και ως εκ τούτου ισχνή και μεταιχμιακή προσωπικότητα που ισορροπεί πάνω σε πολύ λεπτό σχοινί μεταξύ φρόνησης και παραφροσύνης. Το κίνητρό του για ότι κάνει ωστόσο είναι ευγενικό, τρυφερό, δεν αποζητά αθέμιτα πλούτη, δόξα, καταξίωση, να αυξήσει την περιουσία του, θέλει μόνον να σαγηνεύσει μια γυναίκα, τα προσόντα του όμως δυστυχώς είναι απελπιστικά φτωχά έως ανύπαρκτα. Δεν είναι μια συνηθισμένη έστω πεζή, γήινη προσωπικότητα, χωριάτικη, όπως είναι αυτή του συντρόφου του, του Σάντσο Πάντσα, ο οποίος ωστόσο στέκεται και με τα δυο του πόδια στην γη.

Είναι προφανές ότι η αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας δεν είναι πάντα ακριβής και συχνά υπερβάλουμε για τις ικανότητες και τις αρετές μας και από την άλλη είναι πολλοί που υποτιμούν τον εαυτό τους, τις ικανότητές τους, αλλά εδώ την αντίληψη που ο Δον Κιχώτης έχει για τον εαυτό του δεν την έχει κανένας άλλος σε ολόκληρο το μυθιστόρημα. Την αντίληψη που έχει αυτός για τον κόσμο επίσης δεν την έχει κανένας άλλος. Είναι μοναδικός αλλά μαζί με το κίνητρό των πράξεών του, να τον αγαπήσει η Δουλτσινέα τον καθιστά συμπαθητικό, έτσι που να μην γελάς με τα “κατορθώματά” του τα οποία σου αφήνουν μια γλυκιά μελαγχολία.

Ο Δον Κιχώτης ήταν το έργο που κατέδειξε πειστικά με λογοτεχνική καλλιέπεια το άτομο, την προσωπικότητα του ατόμου ως ηθικά υπεύθυνη των πράξεών της. Κανένας Θεός, καμιά υπακοή σε κοινωνικές συμβάσεις, κανένα πεπρωμένο, δεν παρεμβαίνει και αίρει την ηθική ευθύνη των πράξεων του ατόμου. Τέρμα η μοίρα και η συνακόλουθη μοιρολατρία. Η μεγάλη προσωπικότητα των γραμμάτων που αναδεικνύεται μετά από τον Θερβάντες είναι ο Μολιέρος στην Γαλλία που εφαρμόζει πιστά τα διδάγματα του Θερβάντες. Όλοι οι πρωταγωνιστές των κωμωδιών του είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι των πράξεών τους. Ο “φιλάργυρος” είναι ο άπληστος άρπαγας, Αρπαγκόν, το όνομά του, που ετυμολογείται μέσω λατινικών, στα ελληνικά, άρπαγας. “Ο κατά φαντασίαν ασθενής” που ότι του συμβαίνει αυτό γίνεται εξ αιτίας της φαντασίας του, δεν μπορεί να αιτιολογηθεί αλλιώς. “Ο Ταρτούφος”, που το όνομά του έχει καταλήξει να είναι συνώνυμο του απατεώνα, είναι ένας θρησκόληπτος υποκριτής. Το έργο αυτό προκάλεσε τέτοια αναστάτωση στην Γαλλία της εποχής που από την εκκλησία απαγορεύτηκε στους πιστούς να παρακολουθήσουν το έργο. Ο Μολιέρος έγραψε λίγα μόνον χρόνια μετά την δημοσίευση του δεύτερου τόμου του Δον Κιχώτη.

Ο Θερβάντες με το βιβλίο του αυτό ανοίγει διάπλατα τους δρόμους της ατομικής ηθικής ευθύνης χωρίς τις παρεμβάσεις ανωτέρων δυνάμεων (πεπρωμένου, θεϊκής βούλησης, κοινωνικού καθωσπρεπισμού) και αυτό το κάνει με έναν ευχάριστο τρόπο. Ο ήρωας του δεν είναι προσχηματικά σοβαρός, ή με δόλο αξιόπιστος για να κατακτήσει τους στόχους του, όπως συνήθως ήταν οι ήρωες των ιπποτικών μυθιστορημάτων. Ο Δον Κιχώτης είναι αυτό που είναι, τίποτα δεν κάνει για να κρύψει το άτομό του, καμιά σοβαροφάνεια δεν καλύπτει το εγώ του, και προπαντός είναι έτσι για έναν καλό και ταπεινό σκοπό, να τον αγαπήσει η Δουλτσινέα.

Έτσι αποδίδεται μια προσωπικότητα που είναι ιδιαίτερα ανθρώπινη και μέσω αυτής της ανθρωπιάς είναι σα να μας κλείνει το μάτι μέσα από κάθε σελίδα του ο Μιγκέλ και να μας ψιθυρίζει: Μήπως είσαι εσύ, φίλε αναγνώστη, ο Δον Κιχώτης;