Ο Τρίστραμ Σάντι δεν θέλει να γεννηθεί, γιατί δεν θέλει να πεθάνει

Κάρλο Λέβι

Επισήμανση πρώτη [με την οποία νομίζω δεν θα διαφωνήσει κανείς αν κι οι κανόνες έχουν τις εξαιρέσεις τους]: τα μεγαλύτερα και ίσως τα πιο γνωστά, άντε και τα πιο πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα, είναι τα χιουμοριστικά [οι αναγνώστες προτιμούν το γέλιο από το κλάμα]. Θαυμάστε: Δον Κιχώτης, Δεκαήμερο, τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ, η Ιστορία του Τομ Τζόουνς, η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, πολλά διηγήματα του Γκόγκολ, το πικαρέσκο [πίκαρο ισπανικά πάει να πει, αλήτης, περιπλανώμενος]  μυθιστόρημα, ο Γαργαντούας. Και πάρα πολλά άλλα. Αρκεί να εξαιρέσουμε από τη λίστα τη Βίβλο και τη Θεία Κωμωδία.

Επισήμανση δεύτερη: Ο ΙΗ’ αιώνας στην Αγγλία υπήρξε αναμφισβήτητα ο αιώνας της άνθισης του μυθιστορήματος.

Η φήμη μερικών από αυτά ξεπερνά κι αυτή των συγγραφέων τους. Ή τους συγχέει με τους ήρωες που επινόησαν. Αυτό μάλλον ισχύει στην περίπτωσή μας. Τρίστραμ Σάντι είναι ο ήρωας του Λώρενς Στερν ή το ανάποδο; Αυτός ο Φλωμπέρ ήταν που μας είχε μπερδέψει όλους μ’ εκείνο το «Η Έμμα Μποβαρύ είμαι εγώ». Κι αυτό για να καρπωθεί τη φήμη της. Κάτι που διακαώς επιθυμούσε και ο σημερινός φιλοξενούμενος του Περί ου Λώρενς Στερν για τον Τρίστραμ του.

Αλλά πριν βάλουμε τα πράγματα στη θέση της – αν τα καταφέρουμε – ας προσθέσουμε μια ακόμη επισήμανση. Το κίνητρο της συγγραφής είναι ταπεινό. Το χρήμα, άσχετα αν λίγοι το απέκτησαν γράφοντας μυθιστορήματα. Το χρήμα πάντως έσπρωξε τον Μπαλζάκ να συνθέσει την Ανθρώπινη Κωμωδία γιατί ήταν κακός επιχειρηματίας.

Αυτό προσδοκούσε κι ο δικός μας ο Λώρενς Στερν που είχε μια γυναίκα και μια κόρη και προσπαθούσε να ζήσει αυτός κι αυτές μαζί του με το μισθό του εφημέριου. Αλλά δεν τα κατάφερνε ο δύσμοιρος.

Κατάφερε λοιπόν ν’ αλλάξει τους όρους της μίζερης ζωής του γράφοντας το πολύκροτο:  The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman (Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντυ, κυρίου από σόι, 1759-1767) – ελληνική μετάφραση Έφη Καλλιφατίδη (εκδ. Gutenberg, 1992.

Στο μυθιστόρημα αυτό όλα γίνονται περίεργα, ανάποδα, στο περίπου, στο ανάμεσα, όλα είναι διφορούμενα δηλαδή. Φανταστεί τε πως ξεκινάει απόντος του θλιμμένου ήρωά του –από τη θλίψη προέρχεται το όνομά του – κι αρχίζει μεν με τη σύλληψή του αλλά τελειώνει πέντε χρόνια πριν από αυτήν και μάλιστα μ’ ένα χαμόγελο. Βέβαια ο καημένος ο εφημέριος δεν πρόλαβε να συνεχίσει τον κύριο από σόι, αφού πέθανε πρόωρα κι άφησε άπορη την κόρη του που εκμεταλλεύθηκε τα εναπομείναντα γραπτά του εκδίδοντάς τα, αλλά κέρδισε μια μακρά και αδιατάρακτη υστεροφημία.

Ο Τρίστραμ Σάντι έκανε τον δρ. Τζόνσον να δηλώσει: «Τίποτα το αλλόκοτο δεν μπορεί να διαρκέσει αιώνια. Ο Τρίστραμ Σάντι δεν άντεξε». Κακίες, θα πείτε. Ο Τρίστραμ Σάντι ακόμα αντέχει. Άλλωστε επηρέασε συγγραφείς όπως η Ώστιν, ο Ντίκενς, ο Προυστ, ο Τζόυς, ο Σβέβο. Αλλά η ανάγνωσή του προσπορίζει και σήμερα αμέριστη απόλαυση και στον πιο δύσκολο αναγνώστη. Ο ήρωας αυτός πραγματοποιεί ένα ξέφρενο ταξίδι στο χώρο και το χρόνο αλλάζοντας μάλιστα ονόματα: Τρίστραμ, Γιορικ, Γουόλτερ, θείος Τόμπυ. Όσο για τη γλώσσα αυτή κι αν μεταμορφώνεται. Πότε έτσι πότε αλλιώς. Πότε είναι πότε δεν είναι.

Με λίγα λόγια η γλώσσα παρουσιάζεται ως πηγή παρεξηγήσεων. Ο Τρίστραμ είναι βιβλίο α ν α ρ χ ι κ ά δομημένο, χωρίς θέμα και με ατελείωτες παρεκβάσεις, που ξεχειλίζει από παντού και ταυτόχρονα φυσάει μέσα του ένας αέρας ειρωνείας, μια ζωική ορμή. «Ο Τρίστραμ υπάρχει μέσα στο βιβλίο σε τρεις εκδοχές», λέει η Έφη Καλλιφατίδη, «που κινούνται παράλληλα – [οπαδός και ταυτόχρονα σαρκαστής των θεωριών του Τζον Λοκ για τους συνειρμούς των ιδεών] κουτσομπόλης και αδιάκριτος, ψιθυρίζει στο αυτί του αναγνώστη τα μυστικά που κρύβονται πίσω από τις κλειστές πόρτες, του εξάπτει την περιέργεια, για να τον αφήσει μετά με τη γλύκα στο στόμα».

Χρονικά η αφήγηση, κατά ένα μαθηματικώς παράδοξο τρόπο, οπισθοχωρεί συνεχώς, έτσι που το έργο μένει όλο και πιο πίσω ώστε ποτέ να μη φτάνει στο τέλος. Λες κι ο θάνατος προηγείται της σύλληψης της ζωής ή του έργου. Το οποίο ουδέποτε ολοκληρώνεται κι ο αφηγητής ουδόλως προλαβαίνει να μιλήσει για τη ζωή και τις απόψεις αυτού του κυρίου από σόι.

Η προσπάθεια, καταδικασμένη εξαρχής, αρχίζει ωστόσο ως εξής: «Μακάρι ο πατέρας μου , η μάνα μου ή και οι δυο τους, μιας και ήταν συνυπεύθυνοι για τούτη την πράξη, να ήξεραν τι έκαναν την ώρα της σύλληψής μου, διότι αν είχαν καλοσκεφτεί πόσα εξαρτώνται από εκείνη τη στιγμή – ότι έθεταν τα θεμέλια όχι μόνο για τη δημιουργία ενός Ελλόγου Όντος αλλά και για την υγιή διάπλαση και θερμοκρασία του κορμιού του, την ευφυΐα και πιθανότατα την ίδια την ιδιοσυγκρασία του  – και, ότι αν έκαναν κάτι στραβά, ακόμα και η μοίρα ολόκληρου του σπιτιού θα έπαιρνε διαφορετική τροπή εξαιτίας των διαθέσεων και των χυμών που θα επικρατούσαν. –  Αν λοιπόν τα ζύγιαζαν και τα λογάριαζαν όλα καλά προτού να προχωρήσουν αναλόγως – είμαι απολύτως βέβαιος ότι η εικόνα που θα παρουσίαζα στον κόσμο θα ήταν εντελώς διαφορετική απ’ αυτήν  που θα σχηματίσει για μένα ο αναγνώστης».

Όπως υποστηρίζει ο Λουί Καζαμιάν ο Τρίστραμ δεν επιτρέπει την παραμικρή φροντίδα για τάξη ενότητα και λογική. Και πως αποτελεί μια σειρά από ακροβατικές κινήσεις. «Το αίσθημα της σχετικότητας είναι η ίδια η ψυχή του χιούμορ όπου ξετυλίγει ολόκληρη σειρά των συνεπειών του σε ειρωνεία και σκεπτικισμό». Και συμπληρώνει πως κυρίαρχος είναι ο τόνος μιας συμπονετικής ανεκτικότητας και αναδύεται μια νότα πικρού πεσιμισμού.

Γιος ενός φτωχού στρατιωτικού, άσημου, άδοξου και ασήμαντου που το μόνο που κληροδότησε σίγουρα στο γιό του τον Λώρενς ήταν το χιούμορ του. Αυτό ήταν το μόνο που του περίσσευε. Ο Λώρενς Στερν γεννήθηκε στην Ιρλανδία στις 24 Νοεμβρίου του 1713 και πέθανε στις 18 Μαρτίου 1768. Με τη βοήθεια εύπορων συγγενών σπούδασε στο Κέιμπριτς. Λεφτά δεν είχε αλλά διασκέδαζε κατά το δοκούν. Πότε σε μια Λέσχη Δαιμονισμένων που είχαν ιδρύσει άγγλοι αριστοκράτες και ακουγόταν ότι γίνονταν, ακίνδυνα πάντως, σκάνδαλα, πότε σε αγώνες ταχύτητας άμαξας.

Η ζωή του εφημέριου δεν που πρόσφερε τίποτα εκτός από μερικά βαρετά κηρύγματα. Αλλά με την ανέλπιστη επιτυχία του Τρίστραμ Σάντι στα 42 του η ζωή και οι διασκεδάσεις – δεν ξέρω για τις απόψεις – του μπον βιβέρ εφημέριου άλλαξε άρδην και η δημοφιλία του χτύπησε κόκκινο. Όλοι ήθελαν να τον γνωρίσουν και να του συστηθούν κι αυτός ανταποκρινόταν πρόθυμα. Είχε δειπνήσει ακόμα και με το δούκα του Γιόρκ. Έγινε στενός φίλος του Ντιντερό αλλά δεν άρεσε στον Οράτιο Ουώλπολ. Είχε διάφορες ερωτικές σχέσεις. Είχε μάλιστα γράψει σε μία από αυτές ως αποχαιρετισμό: «Φεύγω». Καθώς όμως άρχισε να αισθάνεται καλύτερα της έγραψε: « Είμαι λίγο καλύτερα οπότε δεν θα φύγω όπως σου είχα ανακοινώσει».

Σ’ άλλη επιστολή έγραφε πως όταν θα πέθαινε θα έβαζαν το όνομά του στη λίστα όσων πέθαναν αστειευόμενοι. Είχε μάλιστα πει πως ήθελε να πεθάνει μακριά από τους φίλους του για να μην τους ενοχλήσει.