Ο Πιέρ Σαντερλό ντε Λακλό [1741-1803] ήταν στρατιωτικός την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης αλλά ήταν φιλοβασιλικός, όχι επαναστάτης. Αν είχε περιοριστεί στην στρατιωτική του καριέρα, που δεν ήταν και τόσο επιτυχημένη, – αν και προήχθη στο τέλος της καριέρας του, όταν επέστρεψε στο στράτευμα μετά από περιπέτειες, σε στρατηγό – το όνομά του δεν θα είχε καταγραφεί στην ιστορία της εποχής του – άλλωστε ήταν με τους ηττημένους.
Οπότε καθότι άνθρωπος φιλόδοξος καθώς ήταν, αλλά και ικανός καθώς αποδείχτηκε ζήτησε και έλαβε μια άδεια έξι μηνών το 1781 και κάθισε κι έγραψε το περιβόητο επιστολικό μυθιστόρημα Επικίνδυνες Σχέσεις, το οποίο μάλλον είχε ξεκινήσει να γράφει τρία χρόνια πριν και το εξέδωσε ένα χρόνο αργότερα σε τέσσερεις τόμους. Και ενώ δεν τα είχε πάει και τόσο καλά ως στρατιωτικός αποδείχτηκε τρομερός ηθολόγος, ερωτογράφος, κοινωνικός παρατηρητής, πολιτικός συγγραφέας. Αντίκρισε, παρατήρησε και ανέλυσε την κοινωνία του καιρού του εστιάζοντας στον έρωτα, την κατ’ εξοχήν ανθρώπινη αδυναμία. «Τη στιγμή που ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση, η γαλλική αριστοκρατία ήταν μια ράτσα σε φυσική παρακμή» αποφάνθηκε ο ντε Μαιστρ, γνωστός αντιδραστικός και πολέμιος της Επανάστασης – και είχε δίκιο. Αυτήν η ξεπεσμένη, αποσαρθρωμένη ράτσα αποτέλεσε το υλικό του βιβλίου και επειδή ήταν της μόδας τα επιστολικά εξομολογητικά μυθιστορήματα [πρβλ. και το σύντομο ομοειδές μυθιστόρημα Επιστολές πορτογαλίδας μοναχής] συνέθεσε με περισσή μαεστρία τις Επικίνδυνες Σχέσεις με μια σειρά επιστολών λίγο ή περισσότερο αποκαλυπτικών, λίγο ή περισσότερο κρυπτικών, υποκριτικών, κυνικών που διαβάζονται εξαιτίας της πλοκής, της εκκρεμότητας και των ανατροπών με αμείωτο ενδιαφέρον.
«Το βιβλίο αυτό» σημείωνε εύστοχα σε ένα σχεδίασμα μελέτης ο Μπωντλαίρ «αν καίει, δεν μπορεί να καίει παρά με τον τρόπο που καίει ο πάγος».
Οι αριστοκράτες ήρωες του βιβλίου πλήττουν θανάσιμα μέσα στην τρυφηλή τους ζωή, επιδιδόμενοι σε ένα ανελέητο κυνηγητό της καρδιάς και της σάρκας χωρίς να γνωρίζουν ότι ζουν το λυκόφως της ακμής τους, αλλά εξαιτίας του εκτροχιασμού τους δεν ήταν δυνατόν να συνειδητοποιήσουν ότι ερχόταν το τέλος της εποχής τους. Σ’ αυτή την συγκυρία κυριαρχούσε η άμετρη, αχόρταγη σαρκολατρία, αλλά και οι μηχανορραφίες και η ίντριγκα «η αρχιτεκτονική του ψεύδους» [Μαλρώ], οι βυζαντινισμοί, η ματαιοδοξία, η επιθυμία για κοινωνική άνοδο με οποιοδήποτε κόστος, η χειραγώγηση, η επικράτηση του ισχυρότερου. Αυτά ακριβώς επεξεργάστηκε ο συγγραφέας, αλλά κυρίως την επικινδυνότητα του έρωτα και την καταστροφικότητα της επιθυμίας. Οι Επικίνδυνες Σχέσεις είναι εν ολίγοις το εγκόλπιο της αποπλάνησης.
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου αποτέλεσε σκάνδαλο. Εξαντλήθηκε σε μερικές μέρες καθώς και οι επόμενες εκδόσεις. Ένα αντίτυπο, χωρίς τίτλο στο εξώφυλλο, βρέθηκε αργότερα στα προσωπικά υπάρχοντα της Μαρίας Αντουανέττας. Η κυκλοφορία του επιτράπηκε επί Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και των διαφόρων επαναστατικών κυβερνήσεων που ακολούθησαν. Απαγορεύτηκε με την κατηγορία του “επικίνδυνου” το 1825, επί βασιλείας του Καρόλου Ι΄, μαζί με τα έργα του Βολταίρου, του Ρουσσώ, του Μοντεσκιέ και του Μπωμαρσαί. Η απαγόρευση ίσχυσε ουσιαστικά σε όλον τον 19ο αιώνα.
Το βιβλίο αποτελείται από 175 επιστολές χωρίς ενδιάμεσα αφηγηματικό μέρος, πράγμα που δεν δυσκολεύει καθόλου την ανέλιξη της ιστορίας.
Οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι τρία πρόσωπα:
Ο αναίσθητος ερωτικά υποκόμης ντε Βαλμόν που ξεπερνά στην απουσία συναισθημάτων και αυτόν τον Δον Ζουάν από τον οποίο είναι επηρεασμένος. Η θεοσεβούμενη, σεμνότυφη Μαντάμ ντε Τουρβέλ, η οποία όμως είναι ευαίσθητη και επιρρεπής στον έρωτα που της πουλά ο Βαλμόν. Και η ερωμένη του Βαλμόν η διεφθαρμένη, σατανική, χωρίς ίχνος συναισθήματος Μαρκησία ντε Μερτέιγ, η οποία όμως είναι πνευματώδης, ικανή στη χειραγώγηση που κινεί τα νήματα οδηγώντας όσους αφήνονται στη σαγήνη του έρωτα στην καταστροφή. Μέσω του ψέματος και με όπλο την πειθώ καταφέρνει να εξασφαλίσει την συμφωνία αντιπάλων που δεν ήθελαν αρχικά να υποκύψουν στην καθοδήγησή της. Πίσω από το ψέμα ανακαλύπτει ο αναγνώστης τα πρόσωπα αφαιρώντας το προσωπείο τους και καταφέρνει να τα ενδοσκοπήσει αποδομώντας τα.
Ο Μπωντλαίρ στο σχεδίασμα μελέτης που αναφέραμε μιλάει για τη ματαιοδοξία του Βαλμόν αλλά και για τη γενναιοδωρία του απέναντι στις γυναίκες για τη δική του δόξα, για τον έρωτα του πολέμου και τον πόλεμο του έρωτα, τη δόξα της νίκης αλλά και «την στρατηγική για να κερδίσει κανείς ένα ασημαντότατο βραβείο». Πολύ αισθησιασμό διαπιστώνει ο Μπωντλαιρ «πολύ λίγη αγάπη». «Βιβλίο κοινωνικότητας, τρομερό, κάτω όμως από το παιγνιώδες και τον καθωσπρεπισμό».
Ταυτίζει τη Μερτέιγ με θηλυκό Ταρτούφο. Ταρτούφο των ηθών, πάντα ανώτερη από τον Βαλμόν ως σώφρων και πνευματώδης που είναι.
[«Οι φόβοι σας μου προκαλούν τον οίκτο. Αν και αποδεικνύουν την υπεροχή μου απέναντί σας, θέλετε να με διδάξετε και να με κατευθύνετε! Αχ καημένε μου Βαλμόν, τι απόσταση υπάρχει ακόμη ανάμεσά μας! Ολόκληρη η υπεροψία του φύλου σας δεν θα αρκούσε να καλύψει το χάσμα που μας χωρίζει. Επειδή δεν μπορείτε να εκτελέσετε τα σχέδιά μου, τα κρίνετε απραγματοποίητα! Είστε επηρμένος και αδύναμος, και όμως με κρίνετε!», τολμά να πει από το ύψος της μεγαλοσύνης της η Μαρκησία ντε Μερτέιγ. μτφρ. Ανδρέας Στάικος].
Ο Βαλμόν, λέει πάντα ο Μπωντλαίρ, «ή η αναζήτηση της εξουσίας δια του δανδισμού και της προσποιητής ευσέβειας. Ντον Ζουάν».
«Πιστέψτε με υποκόμη, σπάνια κατακτάμε τις αρετές που δεν έχουμε ανάγκη. Καθώς αγωνίζεστε χωρίς να διακινδυνεύετε, δεν υπάρχει χρεία για προνοητικότητα. Για εσάς τους άντρες, η ήττα δεν είναι παρά μια επιτυχία λιγότερη. Σε αυτή την τόσο άνιση μάχη, τύχη είναι για μια γυναίκα να μη χάσει, ενώ δυστυχία είναι για εσάς να μη νικήσετε. Ακόμα κι αν αναγνώριζα ότι διαθέτετε στο βάθος τις ίδιες ικανότητες με εμάς τις γυναίκες, και πάλι ακόμα θα υπερτερούσαμε κατά πολύ απέναντί σας, από την ανάγκη μας να καταφεύγουμε διαρκώς στις ικανότητες αυτές» [μτφρ. Κώστας Κατσουλάρης].
Η ερωτική επιθυμία και το πάθος ενώ παίζουν κυρίαρχο ρόλο το παιχνίδι αυτό δεν το κερδίζουν αφού υπερτερεί η στρατηγική, η τακτική, η συναισθηματική βαναυσότητα, η εκδίκηση, ο αφανισμός.
Το παιχνίδι αυτό θα το κερδίσει μόνο αυτός που διαθέτει την πιο ισχυρή θέληση, αλλά είναι και νεκρός συναισθηματικά και το χάνει αυτός που διαθέτει την ειλικρίνεια και την ανιδιοτέλεια του αισθήματος. Έπειτα είναι παιχνίδι στα τυφλά χωρίς κανόνες. Αυτούς τους ορίζει ο κυρίαρχος του παιχνιδιού.
[Σ’ ένα άλλο επίπεδο σ’ αυτό της πολιτικής θάλεγε κανείς ότι το παιχνίδι θυμίζει έντονα τη στρατηγική της προπαγάνδας αρκεί να αφαιρέσουμε το συμφέρον της πολιτείας και των πολιτών από το κάδρο].
Όσο για τον Αντρέ Μαλρώ που μας εισάγει έξοχα στο διαβόητο αυτό βιβλίο λέει: «Ο δραματικός χαρακτήρας της σεξουαλικής επιθυμίας καλύπτετε από ατλαζένιες ρόδινες μάσκες, και η επιθυμία εξαρτάται σχεδόν πάντοτε από τη ματαιοδοξία».
Ας τον αφήσουμε να κλείσει αυτό το πορτραίτο ενός κλασικού συγγραφέα για ένα κλασικό βιβλίο:
«Ο Λακλό είναι ένας καταδότης των ονείρων. Αποκάλυψε τα όνειρα της εποχής του, δίδοντάς τους ζωή, εισάγοντάς τα στον ευρύ χώρο των συλλογικών ονείρων, στον χώρο όπου τα προνομιούχα πρόσωπα, που έστω και για μία στιγμή μπόρεσαν να κατευθύνουν τη μοίρα τους, δίδουν τροφή στα όνειρα των κοινών θνητών».
Σημείωση: Ο κυνικός Ανατολικογερμανός με το μαύρο χιούμορ Χάινερ Μύλλερ διασκεύασε τις Επικίνδυνες Σχέσεις για το θέατρο με τίτλο Κουαρτέτο μεταφέροντάς τις μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο φτιάχνοντας ένα σαρδόνιο πολιτικό έργο αλά Μπρεχτ που δίνει έμφαση στην ιδεολογική κρίση της αστικής κουλτούρας.
Ενώ γυρίστηκαν τρεις κινηματογραφικές ταινίες από τους Ροζέ Βαντίμ [1959], Στήβεν Φρήαρς [1988], Μίλος Φόρμαν [1989]. Και εσχάτως και μια τηλεοπτική σειρά 8 επεισοδίων σε παραγωγή του Βρετανού θεατρικού συγγραφέα Κρίστοφερ Χάμπτον [2023].
