Κώστας Ξ. Γιαννόπουλος: Όνειρα στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική

«Η εκτίμηση των αρχαίων λαών προς το όνειρο είναι θεμελιωμένη σε μια σωστή ψυχολογική διαίσθηση και εκφράζει το σεβασμό τους για το αδάμαστο και ακατάλυτο στην ανθρώπινη ψυχή, το «δαιμονικό», που παράγει ονειρική επιθυμία και που το ξαναβρίσκουμε να λειτουργεί στο ασυνείδητό μας», υποστηρίζει ο Φρόυντ στην Ερμηνεία των ονείρων, (1900) αν και δεν πιστεύει πως τα όνειρα είναι προφητικά, δεν απορρίπτει κιόλας τη σχέση τους με το μέλλον, επειδή και οι επιθυμίες του ονειρευόμενου στοχεύουν προς αυτό.

Ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός τον 2ο αιώνα μ.Χ. στα Ονειροκριτικά, το μοναδικό σύγγραμμα μιας εποχής, στο μεταίχμιο δύο αυτοκρατοριών της ελληνικής και ρωμαϊκής, που ερμηνεύει τον κόσμο των ονείρων, χρησιμοποιεί ένα ευρύ σύνολο ονειρικών αφηγήσεων και το αντιπαραβάλλει με ένα σύνολο συμβάντων του καθ’ ημέραν βίου. Συγκρίνοντας τα δύο αυτά στοιχεία, του ονείρου και της πραγματικότητας, ο Αρτεμίδωρος προβλέπει το μέλλον του ονειρευόμενου.

Τα Ονειροκριτικά, όπως γράφει ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος στη μελέτη του Αρτεμίδωρος και Φρόυντ, ερμηνευτικές θεωρίες και λογοτεχνικά όνειρα, «είναι ένα κατάστιχο ή λεξικό των ονείρων στο οποίο αντιστοιχούνται τα όνειρα, οι ερμηνείες τους καθώς και τα γεγονότα της εν εγρηγόρσει ζωής, ενώ περιλαμβάνει και θεωρητικές και μεθοδολογικές σκέψεις για τη διαδικασία».

«Ο όνειρος, λοιπόν, σ’ ετούτο διαφέρει από το ενύπνιον, ότι δηλώνει μια μελλοντική κατάσταση πραγμάτων, ενώ το δεύτερο δηλώνει μια παρούσα κατάσταση πραγμάτων», γράφει ο Αρτεμίδωρος στο πρώτο κεφάλαιο των Ονειροκριτικών του και συνεχίζει:

«Η ίδια η φύση μερικών εμπειριών τις κάνει να ανατρέχουν στο παρελθόν και να επαναφέρονται στην πρώτη θέση τους στο νου […] Παραδείγματος χάριν, είναι φυσικό ο ερωτευμένος να ονειρεύεται πως είναι μαζί με το αγαπημένο του πρόσωπο, ο τρομαγμένος να βλέπει όσα τον φοβίζουν, ο πεινασμένος ότι τρώει, ο διψασμένος ότι πίνει και ακόμα ένας άνθρωπος που έχει φουσκώσει από το φαγητό να βλέπει, είτε ότι κάνει εμετό είτε ότι πνίγεται [εξαιτίας της αποφράξεως που προκαλείται από τη δυσπεψία της τροφής»

Από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή κείμενα από όλους τους πολιτισμούς αποδεικνύουν την ανθεκτικότητα στο χρόνο και το χώρο του ονείρου και τη σύνδεσή του με τον εν εγρηγόρσει βίο.

Από τον Αρτεμίδωρο στον Φρόυντ, δηλαδή από τα όνειρα που προβλέπουν ένα κοντινό μέλλον στην ερμηνευτική τους θεώρηση, από τον Φρόυντ που τα συνδέει με το υποσυνείδητο, την παιδική ηλικία, τη λίμπιντο στον Γιούνγκ που ορίζει το όνειρο ως αναπαράσταση ενός συλλογικού υποσυνείδητου που παρουσιάζεται μέσα από τα αρχέτυπα και τους μύθους.

Ας ορίσουμε τώρα μέσα από μικρά ή μεγάλα χρονικά άλματα κείμενα και συγγραφείς που αναφέρονται ή ερμηνεύουν την επικράτεια του ονείρου:

Από τον Αρτεμίδωρο που εκτός από αφηγήσεις και καταγραφές ονείρων χρησιμοποιεί ιατρικά, φιλοσοφικά και νομικά κείμενα ως το αποκρυφιστή Ερμή τον επονομαζόμενο Τρισμέγιστο και τα Ελευσίνια Μυστήρια ή ως την Καμπάλα η οποία στην μυητική διαδικασία που ακολουθεί αντλεί κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη που την ερμηνεύει κατά το δοκούν [στην Καμπάλα ο Θεός συρρικνώνεται κάνοντας χώρο στον άνθρωπο].

Από την Παλαιά στην Καινή Διαθήκη, δηλαδή από τον ιουδαϊσμό στον χριστιανισμό έχουμε στη Γένεση το όνειρο του Ιακώβ που βλέπει μια κλίμακα που οδηγεί στον ουρανό, τα όνειρα του Φαραώ για τις εφτά παχιές και εφτά αδύνατες αγελάδες που έφαγαν τις παχιές και τα ισάριθμα μεστά και αδύναμα στάχυα, όνειρα που τα εξήγησε ο Ιωσήφ κι έγινε ο έμπιστος επιστάτης του Φαραώ που φρόντιζε την εποχή των παχιών αγελάδων για την εποχή των ισχνών, δηλαδή την εποχή της πείνας. Αλλά και το δικό του όνειρο με τους δέκα μεγαλύτερους αδελφούς του που δεν τον αναγνωρίζουν αντίθετα μ’ εκείνον και που ενέπνευσε τον Τόμας Μαν να συνθέσει την τετραλογία Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού [1933-43].

Από την Καινή Διαθήκη, μεταξύ άλλων, εξέχουσα θέση κατέχει το όνειρο της γυναίκας του Πιλάτου στη δίκη του Ιησού. Η γυναίκα του Πιλάτου είδε έναν άγγελο που της είπε ότι ο Χριστός ήταν αθώος, πράγμα που δεν εμπόδισε τον Πιλάτο να νίψει τας χείρας του και να στείλει τον Ιησού να σταυρωθεί. Ο Ωριγένης ισχυρίζεται πως η γυναίκα του Πιλάτου είχε γίνει χριστιανή.

Στον Μεσαίωνα λόγω του κυριαρχικού ρόλου της θρησκείας επικρατεί το θαύμα και οι άνθρωποι ισχυρίζονται πως βλέπουν οράματα άλλοτε τρομακτικά, άλλοτε παρηγορητικά. Κυριαρχούν ακόμα η μεταφυσική, η δεισιδαιμονία, ο μυστικισμός και φυσικά η λογοκρισία και η τιμωρία αυτού που αμαρτάνει.

Τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας περιέχουν πλήθος ονείρων:

Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε ένα όνειρο του Κροίσου που προέλεγε τον θάνατο του γιου του. Ό,τι και αν έκανε ο Κροίσος όχι μόνο δεν απέτρεψε την πραγματοποίηση του ονείρου, αλλά αντιθέτως την προετοίμασε και την επέσπευσε. Και οι τραγικοί ποιητές (ακόμη κι ο ορθολογιστής Ευριπίδης) αρέσκονταν να υποδηλώνουν τα μελλοντικά γεγονότα με όνειρα. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι τα όνειρα που υπάρχουν στην αρχαία ελληνική γραμματεία μελετήθηκαν από σπουδαίους φιλολόγους και η σχετική βιβλιογραφία είναι ογκώδης.

Ένα διάσημο όνειρο της Αρχαίας Γραμματείας είναι το όνειρο της Άτοσσας στους Πέρσες του Αιχύλου στο οποίο προβλέπει την τιμωρία του γιού της Ξέρξη που είχε διαπράξει την βλάσφημη πράξη της υπερπόντιας εκστρατείας στην Ελλάδα στην οποία ηττήθηκε.

Στην Ιλιάδα [ραψωδία Β] ο Δίας στέλνει τον Θεό Όνειρο στον Αγαμέμνονα που τον καθοδηγεί να εξοπλίσει τους Αχαιούς και να εκστρατεύσει στην Τροία.

Στην Οδύσσεια η Πηνελόπη αφηγείται στο σύζυγό της ένα όνειρο που προφητεύει τον αφανισμό των μνηστήρων.

Ο Πλάτων και οι Νεοπλατωνικοί καθώς και οι Ρωμαίοι στοχαστές χρησιμοποιούν το όνειρο κατά κόρον με διάσταση συμβολική ή αλληγορική.

Ο Τζέφρυ Τσώσερ, ο επονομαζόμενος «πατέρας της αγγλικής ποίησης» συνέθεσε τέσσερα αλληγορικά ποιήματα:

Το Βιβλίο της Δούκισσας, το Κοινοβούλιο των πουλιών, τον Οίκο της Φήμης, τη Λεζάντα των ενάρετων γυναικών.

Το Δεκαήμερο του Βοκάκιου βρίθει ονείρων όπως και η Θεία Κωμωδία του Δάντη.

Στα διασημότερα έργα πριν το ρομαντισμό στον οποίο κυριάρχησε το όνειρο, υπάρχουν όνειρα και ονειροπολήσεις: Στο Άσμα του Ρολάνδου ή στα έργα των Ραμπελαί, Κορνέιγ, Ρακίνα.

Το Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας του Σαίξπηρ είναι το πιο ονειρικό θεατρικό έργο που γράφτηκε ποτέ. Δεξιοτεχνικό σε σύλληψη και πραγμάτωση – όπου τέσσερα τουλάχιστον επίπεδα σκηνικής δράσης συνθέτουν μια πολυφωνική ενότητα.

Οι ρομαντικοί κατέφυγαν στο όνειρο για να πετύχουν τη σύνδεση του ανθρώπου με το Σύμπαν – την επαφή με τον αρχέγονο κόσμο που έχει χαθεί στο μεταξύ.

Τα έργα του Ζαν Πάουλ στις αρχές του 19^ου αιώνα στη Γερμανία έχουν ονειρικό χαρακτήρα.

Η Αυρηλία του Ζεράρ ντε Νερβάλ είναι ολόκληρη μια παραληρηματική ονειροπόληση: «Το όνειρο είναι μια δεύτερη ζωή. Δεν κατόρθωσα να διασχίσω αυτές τις πύλες από φίλντισι ή κέρας που μας χωρίζουν από τον αόρατο κόσμο χωρίς να αναρριγήσω…». Στην εποχή του ρομαντισμού πάντα υπάρχουν όνειρα πτώσης, ανύψωσης, θανάτου.

Ο ώριμος ρομαντισμός είναι η εποχή της λατρείας του εξωλογικού, του απόλυτου, των δεδομένων της ενόρασης και της φυγής από την υλική πραγματικότητα.

Ο λόρδος Βύρων έγραψε μια ποιητική σύνθεση με τίτλο Όνειρο καθώς και το εξαιρετικά επιτυχημένο Τσάιλντ Χάρολντ, ενώ σε μια βυρωνική φάση του ο Πόε έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από όνειρα. Το πιο διάσημο παράδειγμα είναι το Never More, αλλά και το πεζό Λίγεια είναι ονειρικό και ένα δείγμα λογοτεχνίας του φανταστικού όπου εντάσσεται κι ο Μέλμοθ ο περιπλανώμενος του Τσαρλς Μάτουριν ή ο Καλόγηρος του Μάθιου-Γκρέγκορι Λιούις.

Ο Χάινριχ φον Κλάιστ χρησιμοποιεί το παραλήρημα στο έργο του η Κατερινούλα του Χάιλμπρον, ενώ ο Άνταμπελτ φον Καμίσο στην φαουστικής εμπνεύσεως Αλλόκοτη ιστορία του Πέτερ Σλέμιλ ο ήρωας πουλάει τη σκιά του στο διάβολο.

Στον Φάουστ του Γκαίτε αλλά και του Κρίστοφερ Μάρλοου το όνειρο παίζει βασικό ρόλο. Όπως και στο η Ζωή είναι όνειρο του Καλντερόν ντε λα Μπάρκα. Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες κινείται επίσης σε ονειρική ατμόσφαιρα.

Ο Νοβάλις στον Henri d’ Oftrerdingen ο ήρωας αφιερώνει τη ζωή του στην αναζήτηση του γαλάζιου λουλουδιού, μιας κοπέλας που παρουσιάστηκε στον ύπνο του.

Ο Τόμας ντε Κουίνσυ με τις Εξομολογήσεις ενός Άγγλου οπιοφάγου ενέπνευσε στον Μπωντλαίρ του Τεχνητούς παραδείσους.

Όνειρα και οράματα περιέχονται στους Πειρασμούς του Αγίου Αντωνίου του Φλωμπέρ καθώς και στα έργα του σουρεαλισμού λογοτεχνικά ή ζωγραφικά και στην Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ του Αντρέ Μπρετόν.

Όνειρα βάζει κι ο Καζαντζάκης στην Οδύσσεια, την Αναφορά στο Γκρέκο και βέβαια στον Τελευταίο Πειρασμό.

Ενώ ο Παπαδιαμάντης βάζει το Όνειρο στο κύμα.

Το όνειρο για τέλος του κόσμου από το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι σε μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου:

[Όλος ο κόσμος είναι καταδικασμένος να πεθάνει από μια τρομερή επιδημία. Θα επιζήσουν ελάχιστοι ξεχωριστοί άνθρωποι. Αυτό είναι η ώρα της κρίσης για την ανθρωπότητα]:

«…κάποιοι καινούργιοι μικροσκοπικοί βάκιλοι προσβάλλανε το σώμα του ανθρώπου. Οι βάκιλοι όμως αυτοί ήταν πνεύματα και είχαν λογικό και θέληση. Οι άνθρωποι που προσβάλλονταν απ’ αυτά τα μικρόβια, γίνονταν αμέσως δαιμονισμένοι και τρελοί. Ποτέ όμως ποτέ, οι άνθρωποι δεν πίστευαν τόσο μυαλωμένο τον εαυτό τους, ποτέ δεν είχαν πιστέψει τόσο σταθερά ότι είχαν βρει την αλήθεια, όσο αυτοί οι προσβλημένοι απ’ την αρρώστια. Ποτέ δεν είχαν νομίσει πιο ατράνταχτα τα συμπεράσματά τους, τις επιστημονικές τους θεωρίες, τις ηθικές τους θεωρίες. Ολόκληροι συνοικισμοί, ολόκληρες πολιτείες και λαοί μολύνονταν και τρελαίνονταν. Όλοι βρίσκονταν σε ταραχή και δεν καταλάβαιναν ο ένας τον άλλο, ο καθένας τους νόμιζε ότι μονάχα αυτός κατέχει την αλήθεια και υπόφερε κοιτάζοντας τους άλλους, χτυπούσε το στήθος του, έκλαιγε και σύστρεφε τα χέρια του. Δεν ξέρανε πώς και ποιον έπρεπε να κρίνουν, δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν τι έπρεπε να θεωρούν καλό και τι κακό. Δεν ξέρανε ποιον να κατηγορήσουν και ποιον να αθωώσουν…».

Τέλος αυτό που γράφει ο ονειρευόμενος δεν είναι το όνειρο που είδε γιατί αυτό είναι δύσκολο να το ανασυνθέσει αυτούσιο αλλά μια αναπαράστασή του.

Ο Μπλανσό το διατυπώνει έτσι: «Το παρόν του ονείρου συμπίπτει με την απουσία της γραφής. Στο όνειρο το εγώ διασπάται στο εγώ που ονειρεύεται και στο εγώ του κοιμισμένου εγώ».

Το όνειρο όπως δείξαμε, αφήνοντας έξω πολλά έργα με θέμα τους το όνειρο και την ονειροπόληση, καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της παγκόσμιας βιβλιογραφίας. Το ίδιο συμβαίνει, τηρουμένων των αναλογιών, αντίστοιχα και στη ζωγραφική.