Κώστας Ξ. Γιαννόπουλος: Τίτος Πατρίκιος, από τους λίγους επιζώντες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς

Από τη γενιά που ονομάστηκε γενιά της ήττας παρουσιάστηκαν κάποιοι που αμφισβήτησαν ότι της ανήκουν. «Κι όμως εγώ δεν παραδέχθηκα την ήττα», λέει ο Αναγνωστάκης. Κάποιοι άλλοι θεώρησαν ότι ηττήθηκαν ιδεολογικά. Αυτά που έζησαν δεν τους επέτρεπαν πλέον να πιστεύουν τα ίδια πράγματα με την ίδια ζέση. Εξάλλου η ποίηση αυτής της γενιάς σταμάτησε αυτή της αντίστασης.

Ο Πατρίκιος πολύ νέος και ιδεολογικά πιστός χωρίς αμφιβολίες ήθελε μόνο να πολεμήσει όχι να κάνει ποίηση. Κάτι που άλλαξε στην πορεία. Άλλωστε ο πόλεμος τελείωσε, οι συμφωνίες που υπέγραψε η Αριστερά ήταν επαχθείς για αυτήν, η αντίσταση ηττήθηκε, οι δοσίλογοι θριάμβευσαν. Η Ξενοκρατία διευθέτησε τα πράγματα. Δεν υπήρχε αντικείμενο πλέον. Δε φυσούσε πλέον αέρας ελευθερίας στα τρίστρατα. Οπότε δεν υπήρχε άλλος δρόμος από την περιπέτεια της ποίησης.

Πολλοί αναγνώρισαν αν και πολύ αργότερα πως είχαν να κάνουν «όχι μ’ έναν αιθεροβάμονα ποιητή, αλλά έναν άνθρωπο με δυνατότητες δράσης».

Έτσι σα δώρο που δεν άξιζα μου δόθηκε η ζωή

κι όσος καιρός μου μένει

σαν οι νεκροί να μου τον χάρισαν

για να τους ιστορήσω.

Στίχοι που κρύβουν ή υπόσχονται πως η μεταπολεμική εμπειρία είναι ακόμη ζωντανή στη μνήμη επομένως και στην ποίηση και στην συνέχεια θα γράψει ποίηση ερωτική, υπαρξιακή.

Όπως οι γάτες όταν αρρωσταίνουν

κουρνιάζουν στις πιο απόμερες γωνιές

όσο μονάχες τους να γιάνουν

έτσι κι εγώ σ’ αυτή την κόχη θ’ απομείνω

όσο να πάψει το αίμα μου σε κάθε χτύπο

υπόγεια να σχηματίζει τ’ όνομά σου.

(Παρίσι, Μάης 1960)

Η πρώτη του εμφάνιση στον χώρο των γραμμάτων πραγματοποιήθηκε το 1943 με τη δημοσίευση ενός ποιήματός του στο περιοδικό Ξεκίνημα της Νιότης, ενώ το 1954 εκδόθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο Χωματόδρομος. Ιδρυτικό μέλος του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, δημοσίευσε πολλά άρθρα και κριτικές στις στήλες του, ενώ πολλά δοκίμιά του συμπεριλήφθηκαν σε συγκεντρωτικές εκδόσεις. Ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση και την πεζογραφία, ενώ τα περισσότερα κοινωνιολογικά έργα του είναι γραμμένα στα γαλλικά.

Έργα του μεταφράστηκαν στα γαλλικά, τα φλαμανδικά, τα γερμανικά και τα ολλανδικά. Του απονεμήθηκαν το Γαλλικό βραβείο ποίησης και το Διεθνές βραβείο Ποίησης στην Ιταλία. Τιμήθηκε και στην Ελλάδα με το Κρατικό Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Ο ίδιος δήλωσε κατά τη διάρκεια της τελετής πως «ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι’ αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις».

Ποιητής της πόλης και αργότερα κοσμοπολίτης με ένα εκλεπτυσμένο παρουσιαστικό δεν ήταν δυνατό να ξεφύγει από τη θηριώδη τότε επήρεια του Μπρεχτ που όπως αυτοί έτσι κι εκείνος πήρε το δρόμο της εξορίας.

Στα ποιήματά του ο Πατρίκιος αναφέρει καμιά τριανταριά ποιητές με τους οποίους συνδιαλέγεται [Ουίτμαν, Μαγιακόφσκι, Έλιοτ, Σεφέρης, Νερούδα, Πάστερνακ, Κάλβος, Απολιναίρ, Ελυάρ, Σαπφώ, Σαίξπηρ, Πεσόα, Καβάφης].

Πέτρα στην πέτρα στοιβαγμένη

πέτρα υγρή

πέτρινοι τοίχοι

πέτρινη ζωή

μες στις υπόγειες στοές

ξεχάσαμε το φως.

Απάνω ανάψανε φωτιές

στα σταυροδρόμια καίνε τους νεκρούς μας.

Επιστροφή στην ποίηση

(Ποιήματα Α’, 1943-1959, Κίχλη, 2017)

Ο Τίτος (Βαπτιστής) Πατρίκιος (Αθήνα, 21 Μαΐου 1928) γεννήθηκε τη χρονιά που αυτοκτόνησε ο Καρυωτάκης, τον οποίο αγαπά ιδιαίτερα και μελέτησε την σατιρική του φλέβα σε ένα πολύ καλό δοκίμιο.

Είναι γιος των ηθοποιών Σπύρου Πατρικίου και Λέλας Σταματοπούλου-Πατρικίου, κόρης των ηθοποιών Παναγιώτη και Ευδοξίας Σταματοπούλου. Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Γυμνάσιο το 1946 και στη συνέχεια από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άσκησε για κάποιο διάστημα το επάγγελμα του δικηγόρου. Σύζυγός του ήταν η ιστορικός Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου. Κόρες τους είναι η ιστορικός Αλεξάνδρα Πατρικίου και η διαφημίστρια Δάφνη Πατρικίου.

Στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση με την ΕΠΟΝ και στη συνέχεια με τον ΕΛΑΣ. Το 1944 καταδικάστηκε σε θάνατο από συνεργάτες των Γερμανών και η εκτέλεσή του ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Εξορίστηκε στη Μακρόνησο (1951-1952) και στον Άη Στράτη (1952-1953).

Σπούδασε Κοινωνιολογία στην École Pratique des Hautes Études στο Παρίσι (1959-1964), όπου αργότερα πήρε μέρος στις αντιδικτατορικές εκδηλώσεις εναντίον της χούντας των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα.

Εργάστηκε στην έδρα της UNESCO στο Παρίσι και στη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) στη Ρώμη. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής καθώς και στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών.

Στις 6 Νοεμβρίου 2000 ορίστηκε πρόεδρος της ΑΕ Πολιτιστική Ολυμπιάδα

Στις 28 Νοεμβρίου 2000 ήταν ένας από τους δώδεκα Έλληνες ποιητές που έλαβαν μέρος στον «Κύκλο Ελληνικής Ποίησης» που διοργάνωσε το Theatre Moliere, Maison de la Poesie στο Παρίσι, όπου το γαλλικό κοινό είχε την ευκαιρία να συναντήσει τους Έλληνες ποιητές και να γνωρίσει το έργο τους, το οποίο παρουσίασαν γνωστοί Γάλλοι συγγραφείς, κριτικοί και μεταφραστές.

Το 2001 ήταν ανάμεσα στους συγγραφείς που επελέγησαν να εκπροσωπήσουν τη σύγχρονή ελληνική λογοτεχνία στην «53η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης», όπου η Ελλάδα ήταν τιμώμενη χώρα. Η Ομάδα Εργασίας «Φρανκφούρτη 2001» και το Διοικητικό Συμβούλιο του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) αποδέχτηκαν την ομόφωνη εισήγηση της Συμβουλευτικής Επιτροπής σχετικά με τους συγγραφείς που συμμετείχαν στις εκδηλώσεις του προγράμματος «Νέοι Δρόμοι για την Ιθάκη», μεταξύ των οποίων και ο Τίτος Πατρίκιος.

Στις 20 Μαΐου 2002 συμμετείχε μαζί με τους Στρατή Πασχάλη και Στέλιο Ράμφο σε συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε με θέμα: «Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ’ έναν μικρόψυχο κόσμο;», στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης.

Στις 12 Απριλίου 2006 παρευρέθηκε στα εγκαίνια του Μουσείου Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη, όπου και ο ίδιος είχε εξοριστεί (1952-1953).

Θέλησε να λύσει τα αινίγματα

να φωτίσει το σκοτάδι

που μέσα του βολεύονται όλοι

όσο κι αν τους βαραίνει.

Δεν τρόμαξε από τα όσα είδε

μ’ από την άρνηση των άλλων να τα παραδεχτούν.

Θα ΄μενε πάντα η εξαίρεση;

Δεν άντεχε πια τη μοναξιά.

Και για να βρει τους διπλανούς του

έχωσε μες στα μάτια του βαθιά

τις δυο περόνες.

Πάλι ξεχώριζε με την αφή τα πράγματα

που κανείς δεν ήθελε να βλέπει.

Γενάρης ‘71

Προαιρετική στάση, Ερμής, 1975∙ Γνώση, 1992 (Ποιήματα Α’, 1943-1959, Κίχλη, 2017)

Το 2008 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών (μαζί με τον Μένη Κουμανταρέα) για το σύνολο του έργου του.

Στις 6 Ιουλίου 2011 συμμετείχε μαζί με την ποιήτρια Κική Δημουλά σε διάλογο για την Ποίηση στον κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, διάλογο «εφ’ όλης της ύλης, όχι μόνο της ποιητικής, αλλά και εκείνης από την οποία τρέφεται η ποίηση». Όπως ανέφερε ο Τίτος Πατρίκιος, «Επειδή όλοι μας έχουμε όλα τα στοιχεία της ψυχολογίας και της ψυχοπαθολογίας, αλλά ελπίζω σε τέτοιο βαθμό που χρειάζεται για να μας ενεργοποιούν, έτσι και εγώ είμαι λίγο σαδομαζοχιστής. Γράφω, λοιπόν, και γιατί το απολαμβάνω και γιατί με βασανίζει», μιλώντας για το πώς γράφει ποίηση. Σχετικά με την ποιητική έμπνευση, ο Τίτος Πατρίκιος είπε πως επί χρόνια πίστευε ότι δεν υπάρχει έμπνευση. Ότι όλα είναι μεταφυσικά κατασκευάσματα και ότι αυτό που έχει σημασία και σπουδαιότητα είναι η δουλειά. «Ο Ρίτσος έλεγε ότι αν δεν το γράψεις τουλάχιστον είκοσι φορές ένα ποίημα, δεν μπορείς να καταλήξεις αν τελείωσε ή δεν τελείωσε». Τα τελευταία χρόνια όμως έχω αρχίσει να υποπτεύομαι ότι και η έμπνευση παίζει κάποιον ρόλο, με την έννοια ότι κάποια στιγμή κάτι σου φωτίζεται πιο καθαρά απ’ ό,τι το συνηθισμένο. Σαν να πέφτει στα πράγματα μια λάμψη, αλλά αυτή η λάμψη πάει χαμένη όταν δεν κάθεσαι να τη δουλέψεις. Για να είσαι καλός ποιητής, πρέπει να έχεις και μια ακατάπαυστη ροπή προς την επιπολαιότητα”». Το 2016 βραβεύτηκε με το Γαλλικό βραβείο ποίησης, για τη δίγλωσση ανθολογία ποιημάτων του «Στο οδόφραγμα του χρόνου».

Το 2022 έθεσε υποψηφιότητα για την έδρα της ποίησης στην Ακαδημία Αθηνών, αλλά δεν κατάφερε να συγκεντρώσει τις 19 ψήφους που απαιτούνταν για την εκλογή του. Υποψήφιοι ήταν επίσης οι κορυφαίοι ποιητές Νάσος Βαγενάς και Μιχάλης Γκανάς. Η έδρα της ποίησης παραμένει κενή από τον θάνατο της Κικής Δημουλά το 2020.

Στις 14 Μαρτίου 2023 αναγορεύτηκε Επίτιμος Διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Το έργο και την προσωπικότητα του τιμώμενου παρουσίασε ο Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας Δρ. Ιωάννης Παπαθεοδώρου. Η εκδήλωση της επιτιμοποίησης ολοκληρώθηκε με την ομιλία του τιμώμενου με τίτλο: «Παράδοση και νεωτερικότητα στην ποίηση».