Πολύ λίγα στοιχεία διαθέτουμε για τη ζωή του ποιητή Σημωνίδη του Αμοργίνου. Από το έργο του σώθηκαν περί τους 200 στίχους μόνο. Ανάμεσά τους και το γνωστό Ίαμβος κατά γυναικών, ένας λίβελος για το γυναικείο φύλο. Με βάση τις λιγοστές πηγές, φαίνεται ότι ο ποιητής έζησε προς το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα π. Χ. Ήταν Σάμιος, όμως έχει συνδεθεί κυρίως με την Αμοργό όπου εγκαταστάθηκε ως οικιστής. Η Σάμος στην εποχή του ήταν μεγάλη εμπορική πόλη με σχέσεις ισχυρές. Οι αποικιστές επέλεξαν την Αμοργό ως νέα τους πατρίδα πιθανότατα λόγω της θέσης της στους εμπορικούς δρόμους.
Ανευρίσκουμε το όνομα του ποιητή με «η» (Σημωνίδης), αλλά και με «ι» (Σιμωνίδης). Υιοθετήθηκε η γραφή με «η» η οποία προτάθηκε από τον αρχαίο γραμματικό Χοιροβοσκό, «όχι μόνο λόγω της σύνδεσης με τη λέξη σήμα, σημάδι», αλλά και γιατί τον διακρίνει από τον ομότεχνό του μεταγενέστερο ποιητή Σιμωνίδη τον Κείο (556-468 π. Χ.).
Η Ευσταθία Δήμου, στη μελέτη της Ίαμβος κατά γυναικών και άλλα ποιήματα (εκδόσεις ΑΩ, 2023), καταπιάνεται με την προσωπικότητα και το έργο του Σημωνίδη του Αμοργίνου. Στο σημαντικό πόνημά της δεν προτείνει μόνο μια νέα απόδοση των στίχων του, επιχειρεί μια ανεστραμμένη ανάγνωση του έργου του. Στο Επίμετρο, εμπλέκοντας το γυναικείο φύλο και συνομιλώντας ποιητικά με τον λιβελογράφο, υπερασπίζεται την ισότιμη συνύπαρξη των δύο φύλων.
Εισαγωγή, Μετάφραση, Επίμετρο, Βιβλιογραφία. Η Δήμου συσχετίζει, όπως είναι φυσικό, τη μισογυνία με την ανδροκρατούμενη κοινωνία του 7ου αιώνα π. Χ., τη συνδέει όμως και με τη σύγχρονη εποχή, εφόσον η θέση της γυναίκας, ακόμη και στον αιώνα μας, σε πολλές χώρες του κόσμου, δεν θεωρείται ισότιμη.
Ο Σημωνίδης ο Αμοργίνος εντάσσεται «στην ευρύτερη ομάδα των ελεγειογράφων και ιαμβογράφων ποιητών του 7ου αιώνα που αποτύπωσαν με το έργο τους τις δύο βαθιές αλλαγές που συνέβησαν στη ζωή των ανθρώπων την εποχή εκείνη. Η πρώτη είχε να κάνει με την κατάρρευση του ομηρικού ιδανικού, την πτώση του ηρωικού ιδεώδους και την αντικατάστασή του από την προβολή της αξίας του καθημερινού ανθρώπου και η δεύτερη, στενά συνυφασμένη με την πρώτη, από την ανάδυση και την προβολή του εγώ, της ατομικότητας και των διαστάσεών της, όπως αυτές εκδηλώνονται στα διάφορα πεδία της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής, από τον έρωτα, την εργασία, το πένθος, τη φιλία μέχρι τους κοινωνικοπολιτικούς αγώνες και τις αντίστοιχες διεκδικήσεις». (σελ. 11) Πρόκειται στην ουσία για την προαναγγελία μιας εποχής επαναστατικής. Οι πολιτικοοικονομικές αλλαγές που θα συμβούν, όπως και η εστίαση στον άνθρωπο, θα κλονίσουν το πολίτευμα της κληρονομικής βασιλείας και θα οδηγήσουν σταδιακά στη δημοκρατία.
Απόλυτα εναρμονισμένη με τα αιτήματα της νέας εποχής η ποιητική δημιουργία του Σημωνίδη του Αμοργίνου εστιάζει σε όσα απασχολούν τον άνθρωπο: στο εφήμερο, τη ρευστότητα, τη ματαιότητα, τον απατηλό και αβέβαιο χαρακτήρα της ζωής, την ανημποριά. Η σχεδόν μοιρολατρική στάση του απέναντι στη ζωή συνιστά όπλο στη συνειδητοποίηση της ανθρώπινης παροντικότητας και παροδικότητας, αντίταξη στις αντιξοότητες, κάτι σαν την ομοιοπαθητική, κατά τη συγγραφέα.
«Μέσα στο πλαίσιο αυτής της αβεβαιότητας κεντρική αναδεικνύεται η έννοια και η μορφή του θεϊκού στοιχείου, του θεού Διός, που όχι μόνο είναι ο κάτοχος της γνώσης, αλλά και η οντότητα εκείνη που δεν υπάγεται στην αλλαγή και τη φθορά, στο απρόβλεπτο και το απροσδόκητο των γεγονότων που μεταβάλλουν άρδην τα δεδομένα της ζωής των ανθρώπων». (σελ. 12)
Ο Σημωνίδης είναι ιαμβογράφος. Ο ίαμβος, είδος σατιρικής ποίησης, διακρινόταν για τους αστεϊσμούς και τον χλευαστικό τόνο. Τα θέματά του αντλούσε από την καθημερινή ζωή. Σύνθεση ελευθερόστομη, απαγγελλόταν στα ανδρικά συμπόσια, (όπου οι γυναίκες δεν μετείχαν), με ρυθμό, χωρίς μελωδία, ή με τη συνοδεία της ιαμβύκης ή του κλεψίαμβου (μουσικών οργάνων). Το περιεχόμενό του ενείχε τον ψόγο, την επίκριση, τη διαμαρτυρία.
Ο Ίαμβος κατά γυναικών του Σημωνίδη του Αμοργίνου, «ένα σκωπτικό, χλευαστικό κείμενο που θέτει στο στόχαστρό του τη γυναίκα της αρχαϊκής εποχής αλλά και κάθε εποχής», συνιστά το εκτενέστερο απόσπασμα μη επικού ποιήματος που διασώζεται πριν τον 5ο αιώνα π. Χ. Αρχίζει με τη διαπίστωση ότι ο θεός έπλασε το μυαλό της γυναίκας με διαφορετικό τρόπο και περιέχει δέκα γυναικογονίες, δέκα παραλληλισμούς γυναικών με ζώα ή με στοιχεία της φύσης. Η γυναίκα γουρούνα, η γυναίκα αλεπού, η γυναίκα σκύλα, γαϊδούρα, νυφίτσα, φοράδα, μαϊμού, θάλασσα, πηλός. Όλες ανήθικες και μισητές: το μεγαλύτερο κακό η γυναίκα. Γνωρίσματά τους η αντικοινωνικότητα, η σπατάλη, η φυγοπονία, η αποχαλίνωση στον έρωτα. Μόνον η γυναίκα μέλισσα ξεφεύγει από τη γενική κατηγορία. Φίλεργη και σώφρων, μητέρα, οικονόμα.
Ο Σημωνίδης στον Ίαμβο επαληθεύει την περιθωριοποίηση της γυναίκας στην αρχαϊκή εποχή. Ως τέκνο ωστόσο της εποχής του, υπογείως, «με ευτραπελία και ιδιότυπο χιούμορ», διατυπώνει αιτήματα της ανερχόμενης μεσαίας τάξης, των εμπόρων, των μικροϊδιοκτητών, των χειρωνάκτων. Η φιλοπονία, η οικονομία και η καλή από τη γυναίκα διαχείριση του οίκου μέσα στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον αποτελούσαν καθοριστικό για την επιβίωση παράγοντα. Εξάλλου μοιράζεται τον «αντι-ύμνο, το δριμύ του κατηγορώ» για τη γυναίκα, με την ανδροπαρέα, στο πλαίσιο ενός συμποσίου, όπως συνηθιζόταν, «κάτι που θεωρούνταν απαραίτητο προκειμένου να καλλιεργηθεί και να κατοχυρωθεί η ανδρεία, η δύναμη και η αφοσίωσή τους στα εκτός της οικίας έργα, στον πόλεμο και, ευρύτερα, στον κοινωνικοπολιτικό στίβο». (σελ. 16)
Η Δήμου στην ανάλυση του έργου ανατρέπει τις έως τώρα απόψεις για τον μισογυνισμό του Σημωνίδη. Διερευνώντας τα λανθάνοντα σημαινόμενα, αποκαλύπτει ότι η γλώσσα ούτε ουδέτερη είναι ούτε πέρα από την πάλη των φύλων. Μέσα από τον προσεκτικά δομημένο εξουσιαστικό λόγο των γυναικογονιών αλιεύει τις κρυφές ελευθερίες των γυναικών στην αρχαϊκή εποχή, αλλά και τους τύπους ανδρών, τον κριτικό, τον φοβισμένο, τον ζηλιάρη, τον βίαιο, τον άβουλο, που καλύπτουν.
«Εκεί ακριβώς είναι που βρίσκεται αντιμέτωπος με την γυναίκα την οποία επίσης επιχειρεί να ελέγξει και, πάνω στο ανεξέλεγκτο του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς της, εκδηλώνει ουσιαστικά και τον δικό του χαρακτήρα, φανερώνει τη δική του ιδιαιτερότητα και ιδιοτυπία, γίνεται και ο ίδιος ένας τύπος άνδρα. Έτσι, από τυπολογία των γυναικών ο Ίαμβος του Σημωνίδη καταλήγει να λειτουργεί και σαν τυπολογία ανδρών που συντίθεται νοερά από τον αναγνώστη πάνω στη βάση της αντίθεσης που υποβόσκει […]». (σελ. 19)
Εκτός από τη νέα μετάφραση του Ιάμβου και των αποσπασμάτων, (με δυνατότητα ταυτόχρονης ανάγνωσης του πρωτοτύπου), ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το επίμετρο, Ηρωίδες Ιάμβου. Πρόκειται για ένα απαντητικό από πλευράς της συγγραφέως ποιητικό κείμενο, που ανασκευάζει τις υποτιμητικές διατυπώσεις για τη γυναίκα. Είκοσι τρία δίστιχα και ένας μονός στίχος· ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Στίχοι τρυφεροί, ζεστοί, ανεπιτήδευτοι, η altera pars, η απόκριση στον μονόλογο του ποιητή, στον λεκτικό του συμβολισμό που μεγεθύνει το χάσμα ανάμεσα στο ανδρικό και γυναικείο φύλο. Αποτυπώνουν το παράπονο των γυναικών για τις αιτιάσεις, υπερασπίζονται την ισοτιμία και διατυπώνουν αγάπη προς το ανδρικό φύλο. Η μουσικότητα του στίχου, το σκωπτικό και παιγνιώδες, η ενσωμάτωση λαϊκών εκφράσεων, οι εικόνες, οι διασκελισμοί, αποτελούν επιτυχημένες αντιστοιχίες, μια ισάξια αισθητικά απάντηση στον Αμοργίνο ποιητή, όπως και στο ανδρικό φύλο, από μέρους μιας σύγχρονης ποιήτριας και γυναίκας.
ΛΙΛΙΑ ΤΣΟΥΒΑ
