Λίλια Τσούβα: Τα «Πεντάχορδα» του ποιητή Βάλτερ Πούχνερ. Εκδ. Γκοβόστη 2024

Στα πεντάχορδα χωράει

σχεδόν όλη η μουσική

με τις πέντε αισθήσεις

περίπου όλη η ζωή

με τα adagio, τα forte.

(σελ. 47)

Ο ομότιμος καθηγητής Θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ και σημαντικός νεοελληνιστής Βάλτερ Πούχνερ στο έργο του «Πεντάχορδα» (εκδόσεις Γκοβόστη 2024), με αφετηρία την ιαπωνική ποιητική φόρμα των χάικου, την πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο, παρουσιάζει τη δική του πρόταση για τα ελληνικά χάικου. Το θέμα της ολιγόλογης ποίησης απασχόλησε τον καθηγητή με το πολύπλευρο και διεθνώς αναγνωρισμένο έργο, και στο βιβλίο του «150 Χάικου & Τάνκα, Ασκήσεις στην αυστηρή μορφή», μια δίγλωσση έκδοση, ελληνικά/γερμανικά (εκδόσεις ΟΤΑΝ, 2023) στο οποίο διατυπώνει καίριες παρατηρήσεις για τα ιαπωνικά και ελληνικά χάικου. Το νέο του έργο «Πεντάχορδα» συμπληρώνει το προηγούμενο, αποτελώντας εξίσου απαραίτητο ανάγνωσμα όχι μόνο για όποιον ασκείται ποιητικά ή μελετά τα χάικου, αλλά και για οποιονδήποτε αγαπά το είδος. Το κατατοπιστικό δοκίμιο με τις πλούσιες πληροφορίες συνοδεύουν πεντάχορδα του ποιητή με βάση τα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου από το Α έως το Ω.

Το έργο έχει ως μότο τη φράση «Αντί χάικου και τάνκα ελληνικά πεντάχορδα». Είναι μια θέση την οποία υπερασπίζεται ο ποιητής στο αρχικό του δοκίμιο «Το συντομότερο ποίημα του κόσμου» (ακολουθεί το μανιφέστο με τίτλο «Έχε τα λόγια λίγα…»), αλλά και με τις συνθέσεις του. Εκτενές και ενδιαφέρον το αρχικό δοκίμιο, αναλύει θέματα παράδοσης και οντότητας των χάικου και τάνκα, την πρόσληψή τους από τις κοινωνίες της Δύσης, τους τεχνοτροπικούς προβληματισμούς που προκύπτουν. Τα συνδέει με τα «μικρά» της ελληνικής γραμματείας, το επίγραμμα, το γνωμικό, το απόφθεγμα, τη μαντινάδα, τον αφορισμό, την παροιμία, το ρητό, ενώ παραθέτει μια σημαντική για περαιτέρω μελέτη βιβλιογραφία.

Τα χάικου και τάνκα είναι ιδιαίτερα αγαπητά στη χώρα μας. Πάνω από 80 συλλογές και 103 μελέτες, όπως σημειώνει ο καθηγητής, αναφέρονται στον ιστότοπο της Biblionet. gr, πάμπολλες οι ανακοινώσεις σε συνέδρια, συλλόγους, λογοτεχνικά σωματεία, οι διδασκαλίες σε εργαστήρια δημιουργικής γραφής. Ωστόσο, παρατηρεί, «η σχετική παραγωγή αυτοπεριορίζεται σε ορισμένα φορμαλιστικά στοιχεία τα οποία δεν ακολουθούνται πλέον στην ίδια την ιαπωνική παραγωγή του είδους κατά τον 20ό αιώνα. Η ποιητική προσπάθεια εξαντλείται στην τήρηση ορισμένων μορφολογικών προδιαγραφών», τις 17 συλλαβές σε σχήμα 5-7-5 στίχων στο χάικου και τις 31 σε σχήμα 5-7-5- – 7-7 στο τάνκα. Ο δοκιμιογράφος θεωρεί ότι έχει ωριμάσει ο χρόνος για κάποιου είδους αναστοχασμό, μια αυτοκριτική και παραθέτει τη δική του πρόταση για την παραγωγή του είδους στην Ελλάδα. «Στο ελληνικό αφτί δεν είναι οικείο το χάικου» εξηγεί. «Ικανοποιεί περισσότερο το μάτι παρά την ακοή». Στο πλαίσιο της σκέψης αυτής προτείνει τα πεντάχορδα, «στίχους εφτασύλλαβους ή οχτασύλλαβους, με εξαιρέσεις που φθάνουν έως τους πεντασύλλαβους και τους δεκασύλλαβους, για να δοθεί εκείνη η ελευθερία, που είναι αναγκαία, όταν η ιδέα ζητά τον χώρο της κι όταν η γλώσσα απαιτεί ένα λεκτικό ένδυμα που δεν χωρά στους στενούς κορσέδες της συλλαβομετρίας».

Καίρια η πρόταση του σημαντικού μας νεοελληνιστή, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη, όπως ο ίδιος επισημαίνει, ότι το χάικου στη δυτική λογοτεχνική παραγωγή είναι μια αυτόνομη πλέον κατασκευή η οποία έλκει μεν την καταγωγή της από το ιαπωνικό είδος, όμως έχει εδραιωθεί ακολουθώντας μόνο τα μετρικά και μορφολογικά του χαρακτηριστικά, όχι τη φιλοσοφία του, τη φιλοσοφία δηλαδή του Zen (Zen poetry) με την οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και που στη μετάφραση ή την όποια απομίμηση χάνεται. Ο διαλογισμός του Ζεν επιθυμεί την απόλυτη απουσία νοημάτων «την ακαριαία σύλληψη του όλου μέσα στη στιγμή· τη βίωση τού να μην είσαι πια ο εαυτός σου, να μην ερμηνεύεις, να μην σκέφτεσαι, να μην θέλεις να αλλάξεις κάτι, να είσαι η φύση σου και τίποτε άλλο».

«Το χάικου είναι διαλογισμός» (Ζαζέν), σημειώνει ο ποιητής στο βιβλίο του «150 Χάικου & Τάνκα, Ασκήσεις στην αυστηρή μορφή», πράγμα το οποίο επίσης τονίζει στα «Πεντάχορδα». Συνιστά κίνηση ανακούφισης από τα υπαρξιακά, αντίδραση στην προγραμματισμένη καθημερινότητα. Η παγκόσμια ποίηση έχει γονιμοποιηθεί από το πνεύμα και την τεχνική του ιαπωνικού είδους, όμως ως αντίληψη είναι ξένη προς την ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση «η οποία στηρίζεται στον ορθολογισμό και στην απορία, στη διερεύνηση και είναι άπιαστη για τον σκεπτόμενο άνθρωπο».

Στο δοκίμιο ο Πούχνερ αναλύει τη διαδρομή του ιαπωνικού είδους στην Ελλάδα, τις πρώτες προσπάθειες, τη συμβολή του Σεφέρη (εισήγαγε το είδος στην Ελλάδα ως χάι κάι), του Λειβαδά και των υπολοίπων μελετητών, τη σχέση του χάικου με το αρχαιοελληνικό επίγραμμα, τα βυζαντινά «γνώμαι», τις μαντινάδες, γενικότερα τις αποφθεγματικές διατυπώσεις, κατασταλάγματα σοφίας, πυκνότητας, λιτότητας, στη γλώσσα μας. Εκθέτει παράλληλα τα καίρια ζητήματα της μετάφρασης, της συνίζησης, του διασκελισμού.

Την ενδιαφέρουσα εισαγωγή ακολουθούν τα «πεντάχορδα», οι συνθέσεις, εφαρμογή της εναλλακτικής του πρότασης. Τα «πεντάχορδα» του Πούχνερ διαλέγονται με την ιαπωνική τέχνη. Διακρίνονται από λυρισμό και αποφθεγματικότητα, περιπαικτικό πνεύμα. Ως προς το περιεχόμενο συνδέονται με τις αυθόρμητες και ειλικρινείς εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής, καταβυθίζονται στη νομοτέλειά της, στον κόσμο της φύσης, ενώ αποτυπώνουν το στιγμιαίο, το βίωμα του ακαριαίου της στιγμής. Διαρθρώνονται σε «Εισαγωγικά» και πεντάχορδα -εφτασύλλαβους ή οχτασύλλαβους κυρίως στίχους σε δύο στροφές των τριών συν δύο στίχων- ένα λεκτικό ένδυμα που παρέχει ευελιξία στην έκφραση και φέρνει πιο κοντά στον ρυθμό των ελευθερόστιχων δημιουργιών. Ο αλφαβητικός τρόπος με τον οποίο είναι γραμμένα, οι γραμμές και τα σχέδια ανάμεσά τους για να ξεχωρίζουν, ο αποφθεγματικός και παιγνιώδης χαρακτήρας τους, δημιουργούν ένα περιβάλλον θελκτικό που διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον από το Α ως το Ω.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. […] Σκάλες και τονικότητες/ συγχορδίες αρμονίες/ πεντατονικές συνθέσεις// τα πέταλα του ιβίσκου/ πεντάγραμμο του λογισμού. (σελ. 47)

Tα μικρά είν’ τα δύσκολα/ στο σπιρτόκουτο μιας φράσης/ να χωρέσει ο κόσμος// στον περίπατο πεντάστιχου/ ο βηματισμός των άστρων. (ό. π.)

Α. Αν ήμουν χελιδόνι/ ίσως να μην ήξερα/ να το εκτιμήσω.// Μα οι ωμοπλάτες μου/ φτερά δε θα γίνουν. (σελ.49)

Κ. Κάθε μήνας και φεγγάρι/ κάθε βράδυ ένα όνειρο/ κάθε νύχτα άδεια θέση// το βιβλίο αδιάβαστο/ το νυχτικό κουμπωμένο. (σελ.69)

Ο. Ο έρωτας θρησκεία/ και με πολλά μυστικά/ υπερβατικές εμπειρίες// χίλια μικρά θραύσματα/ θέση κρυφής γνώσης. (σελ.78)

Ο. Όμηρος. Της Ιλιάδας/ όμηρος, της Οδύσσειας/ όμηρος. Υπήρξε ποτέ;// Ή η αρχή ανώνυμη/ απλώς σήμα κατατεθέν; (σελ.82)

Τ. Τράβα, φίλε, τον δρόμο σου/ είπε ο ήλιος, το φως μου/μαζί σου· ποιον δρόμο;/ Πάντα ο αντίθετος/ από τον ίσκιο σου. (σελ.95)

Το βιβλίο του Βάλτερ Πούχνερ «Πεντάχορδα» εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία αφενός με τις πληροφορίες για την ιαπωνική και ελληνική ολιγόστιχη ποίηση, αφετέρου με την τεκμηριωμένη και εφαρμοσμένη πρόταση για τα πεντάχορδα. Πρωτίστως, συνιστά μια ποιητική δημιουργία που τέρπει με την αισθητική της.