Μανώλης Μ. Στεργιούλης: Κώστας Κρυστάλλης-Ένας πρόωρα επαναστατημένος. ΑΠΑΝΤΑ Ποίηση, Πεζογραφήματα, Ιστορικά-Λαογραφικά, Επιστολές, Γενική Βιβλιογραφία (1887-2024), Άγνωστα-Αθησαύριστα κείμενα. Εισαγωγή-Βιβλιογραφία-Επιμέλεια : Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος, εκδ. Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2024, σελ. 1176. ISBN 978-960-656-217-4

Από τις εκδόσεις Κ & Μ. Σταμούλη και με Εισαγωγή-Βιβλιογραφία-Επιμέλεια του Ευάγγελου Γρ. Αυδίκου, Ομότιμου Καθηγητή Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, κυκλοφόρησε πρόσφατα ένας ογκώδης τόμος με τα Άπαντα του Κώστα Κρυστάλλη. Πρόκειται για το πληρέστερο βιβλίο που έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα για τη ζωή και το έργο του Κρυστάλλη και αποτελεί τη στερεότερη βάση για περαιτέρω εμβάθυνση και μελέτη του. Πρόκειται για βιβλίο, στο οποίο ο Ευάγγελος Αυδίκος επανεκτιμά πολύπλευρα το συνολικό έργο του Κρυστάλλη (ποιητικό, πεζογραφικό, λαογραφικό), παρουσιάζει τις μέχρι τώρα εκδόσεις του, δεν περιορίζεται μόνο στη φιλολογική ή αισθητική προσέγγισή του, αναιρεί την επικρατούσα αντίληψη που θέλει τον Κρυστάλλη ποιητή της υπαίθρου και τον προβάλλει ως δημιουργό ανάμεσα στον κόσμο της υπαίθρου που υποχωρούσε και στον κόσμο των πόλεων που ανέρχονταν, όπως σημειώνει στον Πρόλογο ο Ν. Ε. Καραπιδάκης.

Η Εισαγωγή που προτάσσεται εκτείνεται σε 90 σελίδες, στις οποίες παρατίθενται στοιχεία για τη ζωή του καθώς και για τις εμπειρίες και τα βιώματα που εμποτίζουν το έργο του (το Συρράκο ως γεωγραφική, ιστορική και πολιτισμική παρουσία, τα επαναστατικά κινήματα που στοίχισαν και στο Συρράκο και στην οικογένεια, η αμφίσημη θέση του απέναντι στους μουσουλμάνους/Τούρκους και το εγχείρημα του εξισλαμισμού, η βλάχικη καταγωγή του, το αστικό κλίμα των Ιωαννίνων). Παρατίθενται, επίσης, απόψεις που έχουν διατυπωθεί από κριτικούς λογοτεχνίας για την ποίησή του, αλλά και από δημιουργούς, όπως οι Κωστής Παλαμάς, Τέλλος Άγρας, Σωτήρης Σκίπης κ.ά.

Σχολιάζεται η σχέση του με το δημοτικό τραγούδι, η μετά τον θάνατό του παραγκώνιση του έργου του και οι παράγοντες στους οποίους οφείλεται η αναγωγή του σε σύμβολο (α. Ο περιπετειώδης βίος και ο θάνατός του, σε συνδυασμό με την ηλικία του, προκάλεσαν συγκίνηση, β. Ο τάφος, το τοπόσημο της Άρτας, γ. Ο νέος τόπος: η φυσιολατρία, δ. η διάχυση του έργου του).

Η υπόλοιπη ύλη κατανέμεται σε τρία Μέρη. Στο Πρώτο Μέρος παρατίθεται το ποιητικό έργο του Κρυστάλλη σε τρεις ενότητες.

Στην πρώτη ενότητα, με τίτλο «Ο κύκλος του εθνικού αιτήματος», περιλαμβάνονται: I. Αι Σκιαί του Άδου, II. Ο Καλόγηρος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου, III. Ποιήματα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, IV. Ποιήματα δημοσιευμένα στο αφιέρωμα του περιοδικού ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ.

Στη δεύτερη ενότητα, με τίτλο «Η στροφή: Τα βουνά και ο κάμπος», περιλαμβάνονται: I. Αγροτικά, II. Ο τραγουδιστής του Χωριού και της Στάνης, III. Ποιήματα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, IV. Ποιήματα δημοσιευμένα στο αφιέρωμα του περιοδικού ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ.

Στην τρίτη ενότητα, με τίτλο «Ο κύκλος του έρωτα και του πόνου», περιλαμβάνονται: I. Ποιήματα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, II. Η Γκόλφω και Ο Ψωμοπάτης: Μια πιθανή ποιητική συλλογή, III. Ποιήματα δημοσιευμένα στο αφιέρωμα του περιοδικού ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ.

Προηγούνται πολύ κατατοπιστικά σχόλια για το κλίμα μέσα στο οποίο ανατράφηκε ο Κρυστάλλης. Κλίμα, δηλαδή, όπου η προσδοκία και ο πόθος της απελευθέρωσης της ιδιαίτερης πατρίδας του προσδιόρισε σε μεγάλο βαθμό τις επιλογές του κατά την πρώτη περίοδο της ποιητικής του δημιουργίας. Ήταν αναμενόμενο, λοιπόν, όπως επισημαίνει ο Αυδίκος, κατά την περίοδο αυτή να αντλήσει τα θέματά του από όσα διαδραματίζονταν για την ολοκλήρωση της Μεγάλης Ιδέας και την επέκταση των ορίων του ελληνικού κράτους. Το επικό ποίημα Αι Σκιαί του Άδου και το επύλλιο Ο καλόγηρος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου είναι εμπνευσμένα από αυτό ακριβώς το κλίμα. Απήχηση του ίδιου κλίματος βρίσκουμε και σε άλλα ποιήματα, ανάμεσα στα οποία και μερικά από εκείνα, όπου εκθειάζεται ο κόσμος των βουνών. Αυτά, γράφει ο Αυδίκος, δεν πρέπει να προσεγγίζονται αποκλειστικά ως ύμνος προς τον κόσμο της υπαίθρου και της ορεινότητας. Στα ποιήματα αυτά τα βουνά ανάγονται συχνά σε σύμβολο που έδωσαν στον ποιητή την αφορμή να μιλήσει για τα πάθη των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Οθωμανοκρατίας. Γίνονται, επίσης, σύμβολο ελεύθερης σκέψης που έρχεται ως αποτέλεσμα του πνεύματος ελευθερίας που επικρατούσε στις κορυφές τους και της αίσθησης ότι η σκλαβιά εκεί δεν υφίσταται.

Το Δεύτερο Μέρος περιλαμβάνει τα πεζογραφήματα του Κρυστάλλη, τα οποία όχι μόνο δεν αποτιμήθηκαν από την κριτική, όπως τους άξιζε, αλλά αντίθετα υποτιμήθηκαν και αποσιωπήθηκαν. Από το 1894, που πρωτοεκδόθηκαν, μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα και συγκεκριμένα μέχρι το 1988, που επανεκδόθηκαν από τις εκδόσεις «Νεφέλη», δεν είχαν απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές. Ο Αυδίκος αναφέρεται στους λόγους στους οποίους οφείλεται η παραγκώνιση αυτή αλλά και στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για επαναπροσέγγιση που παρατηρείται κατά τα τελευταία χρόνια. Επικαλείται τα οξυδερκή κείμενα του Γιώργου Αράγη, στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Επικαλείται την παρουσίαση-ανθολόγηση του έργου του Κρυστάλλη, που επιμελήθηκε, επίσης, ο Γιώργος Αράγης στο πλαίσιο των εκδόσεων «Σοκόλη», καθώς και το κείμενο του Αλέξη Ζήρα «Εισαγωγικό σημείωμα. Ο αρχαϊκός κόσμος της Ηπείρου και η άδολη ματιά του Κώστα Κρυστάλλη», στη σειρά «Αριστουργήματα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη (1912). Με τα κείμενά τους αυτά, ο πρώτος ανασκευάζει τα επιχειρήματα που χρησιμοποιήθηκαν από τους επικριτές της πεζογραφίας του Κρυστάλλη και ο δεύτερος επισημαίνει την προκατάληψη των γραμματολόγων και ιστορικών της λογοτεχνίας, που αναπαρήγαγαν μια στερεοτυπική αντίληψη για το έργο του Ηπειρώτη δημιουργού.

Στο βιβλίο, η πεζογραφία του Κρυστάλλη παρατίθεται σε τρεις ενότητες:

Α. Πεζογραφία: I. Πεζογραφήματα του 1894, II. Πεζογραφήματα δημοσιευμένα σε εφημερίδες και περιοδικά, III. Πεζογραφήματα δημοσιευμένα στο περιοδικό Νέα Εστία.

Β. Ιστορικά και Λαογραφικά: I. Οι Βλάχοι της Πίνδου, II. Οκτώ κείμενα, III. Άρθρα στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Μπαρτ και Χιρστ.

Γ. Επιστολογραφία: Α. Επιστολές του Κ. Κρυστάλλη: 1. Αναζήτηση Εργασίας και Ιθαγένειας προς: (αναφέρονται οι παραλήπτες), 2. Επιστολές σε ομότεχνους και φίλους, 3. Προς Δημήτριο Αλεξόπουλο (12 επιστολές), Β. Επιστολές προς τον Κρυστάλλη από τους: (αναφέρονται οι αποστολείς), Γ. Επιστολές για τον Κρυστάλλη.

Το Τρίτο Μέρος περιέχει τέσσερις ενότητες:

Α. Γενική Βιβλιογραφία, όπου παρατίθενται ό,τι έχει γραφεί από τον Κρυστάλλη και όσα έχουν γραφεί για τον Κρυστάλλη, από το 1886 έως το 2024. Πρόκειται για μια θαυμάσια προσπάθεια, για την οποία οι μελετητές του Κρυστάλλη θα ευγνωμονούν τον Ευάγγελο Αυδίκο, καθόσον η βιβλιογραφία αυτή αποτελεί σημαντικό βοήθημά τους. Η δεύτερη ενότητα αποτελείται από το Λεξιλόγιο, που εκτείνεται σε 109 σελίδες, η τρίτη από το Γενικό Ευρετήριο και η τέταρτη από αθησαύριστα κείμενα του ποιητή.

Είναι βέβαιο ότι ο Ευάγγελος Αυδίκος, με την επανέκδοση του έργου του Κρυστάλλη και με όσα αναφέρει για τον Συρρακιώτη δημιουργό, συμβάλλει στην αναθεώρηση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί διαχρονικά γι’ αυτόν. Αναιρεί παγιωμένες αντιλήψεις και κεντρίζει το ενδιαφέρον ερευνητών/τριών να εμβαθύνουν στο έργο του ποιητή και να διαμορφώσουν ευκρινέστερες απόψεις γι’ αυτό.