Δρόμος μεταξύ θάλασσας και θάλασσας
Η φαντασία ως αναγεννητική δύναμη δρα με ροπή προς τη μεταφορά ύλης από το ασυνείδητο στην «επιφάνεια» όπου μορφοποιείται ως εικόνα. Για να χρησιμοποιήσω και ορολογία των θετικών επιστημών, εφόσον η Κατερίνα Ντίνου, ποιήτρια, ερμηνεύτρια, και τραγουδοποιός έχει σπουδάσει Φαρμακευτική στο ΑΠΘ. Αλλά εδώ δεν θα αναφερθούμε στην παυσίλυπη χημεία του Ladose και του Xanax αλλά στα φάρμακα της ποίησης, όπως το πρωτόγραψε ο Καβάφης:
«Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως
που κάμνουνε – για λίγο – να μη νιώθεται η πληγή»*.
Θα ανοίξω μια παρένθεση με μια προσωπική εξομολόγηση: η σχολή της Κατερίνας συστεγάζεται με το Βιολογικό όπου φοίτησα, και το πιο πιθανό είναι να είχαν διασταυρωθεί οι δρόμοι μας τότε, πριν περίπου 30 χρόνια, αφού σπουδάζαμε την ίδια περίοδο. Όμως, ό,τι δεν έκανε η επιστήμη, να μας φέρει δηλαδή κοντά, το κάνει τώρα η ποίηση. Κλείνω την παρένθεση. Στην επιταγή της αλλαγής παραδείγματος (paradigm shift), λοιπόν, που προσπαθούν να ανταποκριθούν οι ποιητές, το ανέφικτο τούς δαιμονίζει, δείχνει τα όρια των δυνατοτήτων τους. Η φαντασία, το alter ego της μνήμης τους δόθηκε για να ξεπερνούν το ανέφικτο. Η Κατερίνα Ντίνου, λοιπόν, είναι μια δαιμονισμένη! Μέχρι που τετραγώνισε τον κύκλο στο ποίημα «Κύκλος στο τετράγωνο» από τη συλλογή «Κοντά στο τέλος και μετά»:
Τι βαριά τιμωρία ήταν αυτή·
Σε ένα τετράγωνο με έβαλες,
Εμένα,
που κύκλος ήμουνα
και ήξερα μόνο ένα άνοιγμα χεριών.
Τώρα με κόπο προσπαθώ
να χωρέσω τα δάχτυλά μου
σε κοφτερές γωνίες
και τη ζωή μου
σε στέρεα σχέδια.
Τι βαριά τιμωρία
το τετράγωνο μέλλον
του έρωτα.
Και οι δύο συλλογές «Πέτρα Αιώνια» (πρώτη έκδοση από τις εκδόσεις “Μετρονόμος”, 2023 και δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση από τις εκδόσεις “24γράμματα”, 2023) και «Κοντά στο τέλος και μετά» (εκδόσεις “24γράμματα”, 2023) είναι τόποι αυτοπροσδιορισμού της με κατά βάση υπαρξιακό περιεχόμενο και πολλά βιωματικά στοιχεία:
[..] Κι εγώ που τη θάλασσα αγάπησα,
ξέρω μόνο να αργώ και να πνίγομαι
σε σφιχτοδεμένους κάβους
εκεί θα συνταγογραφώ παραισθήσεις
μήπως ξεχάσω,
για να με θυμηθείς.
(από το ποίημα «Παιχνίδια μνήμης ενός φαρμακοποιού» από τη συλλογή «Κοντά στο τέλος και μετά»).
Στην ποίηση της Ντίνου, το ποιητικό υποκείμενο συναντιέται συχνά με το μέρος του εαυτού του που είναι έξω από το cogito (σκέψη), δηλαδή συναντιέται με τον εαυτό στον τόπο της απωθημένης επιθυμίας, του πόνου, του τραύματος και του θανάτου. Η ποιήτρια μπορεί να εισέρχεται και να εξέρχεται από τον λόγο με την αρχική σημασία του λόγου ως σκέψη, «άνευ ορίων», όπως θα ‘λεγε ο Ανδρέας Εμπειρίκος, μη βλέποντας δηλαδή διαχωριστικό σύνορο ανάμεσα στον εσώτερο εαυτό και το εξωτερικό βίωμα. Και έτσι, ίσως, το ποιητικό υποκείμενο αποκτά εκείνη τη γεύση ελευθερίας όπου η αίσθηση του χρόνου καταλύεται, ζητούμενο της ποίησης και της τέχνης γενικά.
Ο συνειρμός αυτός μου έφερε στο μυαλό τη συνεχή κίνηση, το πέρασμα από τον ένα χώρο στον αντιχώρο του, όπως συμβαίνει με τη λωρίδα του Μέμπιους. Ένα παράδειγμα λωρίδας του Μέμπιους μπορεί να δημιουργηθεί αν πάρουμε μια λωρίδα χαρτιού, της κάνουμε μισή στροφή, και στην συνέχεια ενώσουμε τα άκρα της ώστε να σχηματίσουν ένα βρόχο δίχως αρχή και τέλος, δίχως συγκεκριμένη κατεύθυνση και φορά. Αν ακολουθήσουμε την επιφάνειά του, ενώ τη μία στιγμή νομίζουμε ότι βρισκόμαστε στην εξωτερική πλευρά, αυτομάτως νιώθουμε πως έχουμε περάσει στην άλλη. Σαν να ακούμε το παιδικό τραγουδάκι: «Ολοένα γυρνάμε από δω και από κει και το μόνο που έχουμε βρει είναι πως η άλλη πλευρά δεν είναι εκεί». Λόγου χάριν μας δημιουργείται η αίσθηση αυτή διαβάζοντας το ποίημα με τον τίτλο «Ας μην το διαβάΖει κανείς εκτΩς από σένα» της συλλογής «Πέτρα Αιώνια» «για ένα παιδί που αγάπησε πολύ έναν άλυτο κόμπο και ήθελε να του μοιάσει». Με ευφυή τρόπο, το «ζήτα» και το «ωμέγα» στον τίτλο είναι κεφαλαία και σχηματίζουν τη μεγαλογράμματη λέξη ΖΩ.
Η ποιήτρια συνδυάζει τη δυναμικότητα -τα πράγματα αλλάζουν- με μία στατική ισορροπία, κάτι μόνιμο. Άλλωστε και η αίσθηση εσωτερικής αρμονίας που αποτυπώνεται στην ποιητική γραφή δεν είναι αίσθηση δυναμική; Ειδικά στο θέμα του έρωτα, ο οποίος άλλες φορές εμφανίζεται ως πήγμα στον χρόνο και άλλες ως αντίδοτο στον θάνατο, η Ντίνου ψάχνει το «Σημείο επαφής» (από τη συλλογή «Κοντά στο τέλος και μετά»):
Απέναντι λέω
και αλλάζω θέσεις.
Εδώ λέω
και μετακινώ
το στενό μου περίγραμμα.
Αν δεν με βρεις
θα σε βρω εγώ·
εκεί,
στο ελάχιστο της σκιάς
στο ακριβώς της διασταύρωσης
στο βάθος των σωμάτων
εκεί που τέμνονται οι κατευθύνσεις
που μηδενίζεται το λάθος
εκεί που όλα τα απέναντι
είναι στη μέση.
Η Ντίνου εκκολάπτει το γενέθλιο αυγό της στα ποιήματα που έχουν σχέση με το νησί της, τον τόπο που μεγάλωσε, τη Σκόπελο, το οποίο δεν αναφέρεται ονομαστικά καθόλου στο έργο της. Δεν το ονοματίζει, ίσως γιατί θέλει να μιλήσει για την έννοια του νησιού, την ιδέα. Η Σκόπελος για την ποιήτρια είναι το ιδεατό νησί. Το Αιγαίο πέλαγος είναι το «Άγιο πέλαγος» (από τη συλλογή «Κοντά στο τέλος και μετά»):
Θα σου φέρω λουλούδια απόψε
θα ανάψουμε τα κεριά,
μια αφορμή
πάντα θα είναι η αφορμή
της συνέχειας
κι εμείς θα μετράμε
τη συνέχεια με γεγονότα […].
Όπως έλεγε ο Νάσος Βαγενάς, «είναι το μεγαλείο και η δόξα της ποίησης ότι η ζωή ενός ποιήματος μπορεί να κρέμεται από μιά μόνο λέξη». «Με τις λέξεις δεν τα βάζει κανείς», μας λέει η ποιήτρια γράφοντας για το τέλος του έρωτα αλλά και για «το μετά το τέλος» στο ποίημα που δίνει και τον τίτλο της συλλογής «Κοντά στο τέλος και μετά»:
Γιατί εμείς
στο τέλος
δε φτάσαμε ποτέ.
Γιατί εμείς
ένα τέλος χρειαστήκαμε
να επιβεβαιώσουμε
τη συνέχεια.
Γιατί εμείς
ένα τέλος γράψαμε
και με τις λέξεις δεν τα βάζει κανείς.
Ένα τέλος είναι πάντα ακατοίκητο
κι εμείς
στο τέλος
δεν φτάσαμε ποτέ.
Ναι εγώ μπορώ
να πιαστώ από μια λέξη
μια μόνο λέξη που μόνη της
τίποτα δεν μπορεί να ισχυριστεί,
μπορώ να πιαστώ από μία αδυναμία
ή από μια αδύναμη λέξη,
μπορώ να φτιάξω ένα λάθος
από μια σωστή λέξη,
ένα σωστό από μια λάθος λέξη,
μπορώ να βρω ίδιες λέξεις
να τις βάλω κοντά
να κάνω μια λέξη μεγάλη
την πιο μεγάλη πρόταση,
να σε κλείσω μέσα της
κι όσα έχω να πω να τα γράψω λάθος
να διορθώνεις τις αδύναμες λέξεις μου
κι ας μπορώ να βρω όλες τις σωστές,
ναι εγώ μπορώ να τα γράψω όλα λάθος,
όλα αντίθετα,
ναι εγώ μπορώ να γράψω τέλος
για να με γράψεις με τις ίδιες λέξεις
από την αρχή.
Τέτοιες λέξεις, καταγωγικές για την ποίηση της Ντίνου είναι η «θάλασσα», η «πέτρα», ο «κάβος», το «καράβι», το «νησί». Η ποιήτρια τις συνδυάζει και τις κάνει ποιητικές, για παράδειγμα στο ποίημα «Λύτρωση», ένα από τα καλύτερα της συλλογής «Πέτρα Αιώνια». Η ποιητικότητα προκύπτει από την αλληλουχία των λέξεων και των στίχων. Δεν υπάρχει λίστα με ποιητικές λέξεις. Εκτός ποιήματος οι λέξεις αυτές χάνουν την ποιητικότητά τους. Αυτή είναι η μαγεία της ποίησης!
«Λύτρωση»
Ένα καράβι μεγάλο
σαν άλλο νησί
μπήκε με δυσκολία στο λιμάνι.
Αν κάνει κάποιος την αρχή
θα βρει και τη θέση
την καλύτερη·
μένω τελευταία
θέλω μόνο κοντινή έξοδο.
Ένα καράβι μεγαλύτερο κι από το νησί
σήκωσε άγκυρα.
Τρέχοντας έξω
πρόλαβα να δω
τους προηγούμενους επιβάτες
να πετούν ελεύθεροι πάνω από τη θάλασσα.
Και μετά το τέλος, τι;
Η Κατερίνα Ντίνου απαντά με το τελευταίο ποίημα της συλλογής «Κοντά στο τέλος και μετά» το οποίο ήδη από τον τίτλο του «Αναγέννηση – Αναφορά στην αιώνια πέτρα» συνδέει τις δύο συλλογές της:
Η πέτρα ξεχασμένη
ανάμεσα σε περσινά ενθύμια
άρχισε να στάζει ρυθμικά
μέχρι που χάθηκε
σε μία θαλασσινή κηλίδα.
Γέμισε υγρασίες
το ξερό πάτωμα
με τους πνιγμένους
και τους διασώστες,
πότισαν οι τοίχοι
στα κλειστά δωμάτια·
την έψαχνα
νύχτες ολόκληρες,
κολυμπούσα ανάμεσα
σε κύματα ζωγραφισμένα,
στα χέρια σου,
σε ερημωμένα λατομεία,
σφιχτοδεμένα νησιά,
βρεγμένες σελίδες,
μέχρι που άκουσα
τη φωνή της ολόκληρη
να αναβλύζει καινούριες λέξεις
ζωντανεύοντας παλιά ίχνη
και αυριανές αιωνιότητες.
Να πιστέψουμε την ποιήτρια; Γιατί; Επειδή «ο πρότερος έντιμος βίος διαλύει την εμμονή των απαραίτητων αμφιβολιών»; Στο τελευταίο ποίημα συμπυκνώνονται όλα τα στοιχεία που αναφέρθηκαν παραπάνω, τα στοιχεία-σύμβολα της ποιητικής της. . Οι δύο συλλογές της Κατερίνας Ντίνου αποτελούν ένα ενιαίο δίπτυχο, σαν τον ουροβόρο, σαν το τέλος να ενώνεται με την αρχή. Αυτό αποτελεί προάγγελο στροφής πορείας; ή θα υπάρξει συνδετικός κρίκος μεταξύ των συλλογών «Πέτρα Αιώνια» και «Κοντά στο τέλος και μετά» με την επόμενη συλλογή; Ανυπομονούμε για τη συνέχεια!
