Με λογισμό και μ’ όνειρο…

 Γνωστός κυρίως μέσα από τις ταινίες του γιου του, Αντρέι, ο Αρσένι Ταρκόφσκι, υπήρξε μία από τις πιο δυνατές λυρικές ποιητικές φωνές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης σε εποχές, όπου η έκφραση του προσωπικού συναισθήματος συνιστούσε ποινικό παράπτωμα. Έχοντας ζήσει μια περιπετειώδη ζωή, έχοντας πολεμήσει στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σπούδασε με στερήσει, έκανε τρεις γάμους, ο Αρσένι Ταρκόφσκι φιλοδοξούσε να γίνει ποιητής από μικρή ηλικία.

Στο ενδιαφέρον αυτογραφικό σημείωμα, που δημοσιεύεται ως πρόλογος του βιβλίου, ο ίδιος ο ποιητής συστήνει τον εαυτό του στο κοινό με λιτό αφηγηματικό ύφος. Ορισμένα στοιχεία που αναφέρει αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μετέπειτα ποιητική του πορεία. Μεγαλώνοντας ως παιδί και νέος στο ρωσικό νότο, ο Ταρκόφσκι ονειρεύεται να γράφει για τα σπουδαία μυθολογικά γεγονότα και την ένδοξη ιστορία της χώρας του. Φτάνοντας ως φοιτητής στη Μόσχα με άδειες τις τσέπες και πολλή όρεξη για δημιουργία και σπουδές, Μαθαίνει κοντά στον σπουδαίο του δάσκαλο Σενγκέλι  πως η ποίηση είναι κάτι ευρύτερο και μπορεί να γράψει, όχι μόνο για την σύγχρονή του πραγματικότητα, αλλά και για τα βαθύτερα προσωπικά του συναισθήματα. Η φιλία του με τον δάσκαλό του κρατά ως το τέλος της ζωής του πρώτου και αναφέρεται σε αυτόν με βαθιά συναισθήματα ευγνωμοσύνης.

Η ποίηση του Αρσένι  Ταρκόφσκι στην Ελλάδα θα ήταν σχεδόν άγνωστη, αν δεν διάβαζε ο ίδιος ποιήματά του με τον γνωστό μεγαλοπρεπή ρωσικό τρόπο απαγγελίας στις ταινίες του σκηνοθέτη γιου του. Πολλές σκηνές των ταινιών του Αντρέι Ταρκόφσκι συνοδεύονται από τη φωνή του πατέρα του που διαβάζει ποιήματά του. Ειδικά στην ταινία του Καθρέφτης, ένα φιλμ εξαιρετικά αυτοβιογραφικό, η παρουσία του πατέρα του είναι διπλή μέσα στην ταινία ως ένας από τους κεντρικούς ήρωες και μέσα από τις απαγγελίες.

Έχει προηγηθεί άλλη μία μετάφραση ποιημάτων του Αρσένι Ταρκόφσκι την τελευταία δεκαετία με τίτλο Πουλιά ταξίδευαν στο δρόμο μας.

Η παρούσα έκδοση του 2022 προέρχεται από τον γνωστό μεταφραστή από την ρωσική γλώσσα και δημοσιογράφο Δημήτρη Τριανταφυλλίδη, ο οποίος προέβη σε μια επιλογή ποιημάτων του ποιητή ξεκινώντας με μία ενότητα που έχει ελληνικό ενδιαφέρον και ονομάζεται Ελληνικός κύκλος. Ο ποιητής άργησε να δει το έργο του εκδομένου μόλις το 1962 εκδίδεται η πρώτη του ποιητική συλλογή, ενώ ως τότε είναι πολύ γνωστός ως μεταφραστής, εργασία που του εξασφάλιζε το βασικό εισόδημα για την επιβίωσή του.

Στην ενότητα του Ελληνικού κύκλου ο ποιητής αναφέρεται σε μυθολογικά γεγονότα και πρόσωπα όπως ο Αισχύλος, η Ευρυδίκη ο Σωκράτης. Το ποίημα Ελληνικό καφενείο έχει αναφορά σε ένα πρόσωπο με το επίθετο Λαμπρίδης, το οποίο ίσως να προέρχεται από τις αναμνήσεις του ποιητή κατά τα παιδικά του χρόνια στο νότο της ρωσικής αυτοκρατορίας, όπου ζούσαν πολλοί Έλληνες. Αναφορά στο ελληνικό καφενείο ως ιδιαίτερο σημείο της ελληνικής κουλτούρας γίνεται και στο τελευταίο τμήμα στο τελευταίο ποίημα του ελληνικού κύκλου.

Ακολουθούν τα ποιήματα του πολέμου με τον ποιητή να γυρίζει πίσω στα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όπου υπηρέτησε ως στρατιώτης στον σοβιετικό στρατό. Κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού τραυματίστηκε σοβαρά και έχασε το ένα του πόδι. Στο πρώτο ποίημα ο Ταρκόφσκι εξυμνεί την πατρίδα του η οποία βρίσκεται σε πόλεμο με την ναζιστική Γερμανία, όπως το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Συγκινητικό είναι το στιγμιότυπο που περιγράφεται στο ποίημα με τίτλο Μία πεταλούδα στο νοσοκομείο με τον τραυματισμένο στρατιώτη να βρίσκει παρηγοριά στην εικόνα μιας πεταλούδας η οποία φαντάζεται να προέρχεται από τη μακρινή Κίνα.

Στο κεφάλαιο Της Μούσας ο μεταφραστής συγκεντρώνει ποιήματα του Ταρκόφσκι με κεντρικό θέμα την επίκληση είτε στην ποιητική μούσα που εμπνέει κάθε ποιητή είτε σε πραγματικά πρόσωπα που αποτελούν πηγή έμπνευσης για τον Ταρκόφσκι:

της Μούσας (ΙΙ)

Λιγοστός ο αγέρας, λιγοστό το ψωμί,

 Τους πάγους, σαν πουκάμισα, από τους ώμους βγάζω,

Ο ακτινοβόλος ουρανός στο λαρύγγι ας μπει,

Σε δυο ωκεανούς ανάμεσα ξαπλώνω,

Καταμεσής του δρόμου στα πόδια σου ξαπλώνω,

Αστρόσκονη στην ακρογιαλιά των αστεριών,

 Ώστε από πάνω σου οι φτερωτοί θεοί

Να πετούν από λουλούδι σε λουλούδι.

Στην επόμενη ενότητα με τον τίτλο Της ποίησης παρατίθενται ποιήματα με αναφορά είτε στην ίδια την ποίηση είτε σε συναδέλφους του ποιητή στους οποίους αισθάνθηκε την ανάγκη να αφιερώσει δικά του ποιήματα. Ξεχωρίζουν δύο ποιήματα με αφιέρωση στην Άννα Αχμάτοβα, ένα μετά το θάνατό της και ένα κατά τη διάρκεια της ζωής της, τα οποία αποδεικνύουν τόσο τι επιρροές που δέχτηκε ο Ταρκόφσκι από το έργο της σπουδαίας αυτής Ρωσίδας ποιήτριας όσο και τον σεβασμό που έτρεφε προς το πρόσωπό της. Συγκαιρινή του ποιητή, η, επίσης, κορυφαία Ρωσίδα ποιήτρια Μαρίνα Τσβετάγιεβα φαίνεται πως κατείχε μια ξεχωριστή θέση στην καρδιά του καθώς της αφιερώνει ένα μακροσκελές ποίημα στο οποίο αναφέρονται οι δυσκολίες που αντιμετώπισε η ποιήτρια μετά την Ρωσική επανάσταση ως εκπρόσωπος της αριστοκρατικής τάξης, τον αγώνα που έδωσε για να επιβιώσει για την τραγική κατάληξη της ζωής της στην ασιατική Ρωσία:

Στη μνήμη της Μαρίνας Τσβετάγεβα

Όλα στον ξύπνιο έγιναν, ο ίδιος ο αγέρας

Γύρω από σένα και μέχρι τα αστέρια σου,

Η ζώνη σου και κάθε επίμονο σου βήμα

Μα και ο δηκτικός σου στίχος.

Με εγγύηση δεν σε άφησαν,

Ελεύθερη να φλέγεσαι, να σπαταλιέσαι ελεύθερα,

Σκέψου μονάχα: αν δεν υπήρχε ο χωρισμός

Ενώνονται σαν τα νερά οι εποχές.

Στην επόμενη ενότητα περιλαμβάνονται ποιήματα διαφόρων χρονολογιών, όπου και πάλι ξεχωρίζει λυρική ικανότητα του ποιητή, οι ανάγλυφες εικόνες της φύσης και η εσωτερικότητα που διατρέχει ολόκληρο το έργο του.

Η ενότητα των ερωτικών ποιημάτων αποτελεί το μέρος εκείνη της συλλογής, όπου ο ποιητής ξεδιπλώνει το ταλέντο του την μεγαλύτερη δυνατή έκταση, εφόσον περιγράφει το κατεξοχήν συναίσθημα της ποίησης, τον έρωτα, σαν να βλέπει μέσα στην καρδιά ερωτευμένου με την ανυπομονησία των ερωτικών ραντεβού και την φύση ολόγυρα που συμπαραστέκεται στον ερωτευμένο νέο:

Οι πρώτες συναντήσεις

Των συναντήσεών μας την κάθε στιγμή,

γιορτάζαμε σαν ευλογία,

μόνοι εμείς στον κόσμο ολάκερο. Κι’ από

φτερό πουλιού πιο τολμηρή και ανάλαφρη ήσουν,

σα παραζάλη στη σκάλα,

πηδούσες στα σκαλιά και

μέσα απ την υγρή την πασχαλιά

πήγαινες στη δική σου επικράτεια

Απ’ του καθρέφτη την άλλη την πλευρά.

Το τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο Αποχαιρετισμοί περιλαμβάνει ποιήματα με κεντρικό θέμα τους αποχαιρετισμούς και τις αναμνήσεις. Ο ποιητής αποχαιρετά εμπειρίες και πράγματα που έζησε, πότε περνώντας σε μια νέα φάση της ζωής του οπότε φτάνοντας στο τέλος της όπου κάνει το συνολικό απολογισμό του.

Ο ανεπιθύμητος λυρικός δημιουργός Αρσένι Ταρκόφσκι, που προτιμούσε να γράφει για τον εσωτερικό του κόσμο τα συναισθήματα και τις προσωπικές του ανάγκες και επιθυμίες αντί να αφιερώνει το ταλέντο του στην εξύμνηση του σοβιετικού καθεστώτος, εξακολουθεί να συγκινεί τον αναγνώστη από τους θεματικούς πυρήνες της ποίησής του, οι οποίοι είναι αιώνιοι και αγγίζουν κάθε ανθρώπινη ψυχή στο πέρασμα των χιλιετιών. Δεν μπορούμε να εκφράσουμε άποψη με ακρίβεια για τη μετάφραση από τη ρωσική γλώσσα (λόγω μη γνώσης της γλώσσας), όμως, οπωσδήποτε διατηρείται το χρώμα και το συναίσθημα του πρωτότυπου, ακόμα και αν κανείς έχει παρακολουθήσει έστω και μια φορά τις απαγγελίες του ποιητή στις ταινίες του γιου του. Ο μεταφραστής κατέβαλε αξιόλογη προσπάθεια να μεταφέρει στο ελληνικό κοινό χαρακτηριστικά δείγματα του έργου του ποιητή και να τον βοηθήσει να αποκτήσει μια στιβαρή πρώτη εικόνα της ποίησής του.