Τίποτα δεν ξυπνά περισσότερο τις αναμνήσεις

όσο ένα φθαρμένο περιοδικό…

Κάθε περιοδικό είναι το ημερολόγιο της εποχής.

Και το εξώφυλλο η βιτρίνα των καιρών.

1. Ζητήματα ορολογίας: Λογοτεχνικό περιοδικό

1.1. Περιοδικό

Τα κριτήρια αναγνώρισης ανάμεσα σε ένα περιοδικό και μια εφημερίδα τα χωρίζουμε σε ουσιαστικά ή εσωτερικά (περιεχόμενο, ύλη) και τυπικά ή εξωτερικά χαρακτηριστικά (σχήμα, μέγεθος, διάρκεια, αριθμός των σελίδων, συχνότητα εμφάνισης και κυκλοφορίας).

Περιοδικό είναι «η έκδοση που περιλαμβάνει λογοτεχνικές ή επιστημονικές συνεργασίες, που τυπώνεται σε μικρό σχήμα, εκδίδεται σε αραιά χρονικά διαστήματα και έχει πολλές σελίδες» (Σαχίνης, 1964: 14). Αντίθετα, η εφημερίδα εκδίδεται σε μεγάλο σχήμα (2^ο ή 4^ο), είναι δίστηλη έως και πεντάστηλη, συνήθως τετρασέλιδη, και έχει πολιτικό περιεχόμενο, χρωματισμένο από τα φρονήματα των συντακτών της (Σαχίνης, 1964: 12-13). Κάποτε, βέβαια, τα όρια ανάμεσα στο περιοδικό και την εφημερίδα συγχέονται, αφού τα κριτήρια δεν είναι απόλυτα, αλλά συμβατικά και σχετικά. Η συχνή, όμως, επανάληψή τους μας επιτρέπει να διατυπώσουμε τον γενικό κανόνα.

Η Λουκία Δρούλια (2005: 89) αναφερόμενη στον όρο Τύπος με κεφαλαίο Τ, αναφέρει ότι «σήμερα η έννοια του Τύπου παραπέμπει αυθόρμητα σε ένα δημοσίευμα που έχει τακτή συνήθως περιοδικότητα και ειδησεογραφικό περιεχόμενο και αναφέρεται στην επικαιρότητα, με μία λέξη στην εφημερίδα. Αν και έχει επίσης περιοδικότητα, το λεγόμενο περιοδικό (το ουσιαστικοποιημένο δηλαδή ουδέτερο του επιθέτου «περιοδικός» που προέρχεται από την έκφραση («περιοδικό έντυπο») έχει πια σαφώς ξεχωρίσει ως έννοια από την εφημερίδα». Γενικά, το περιοδικό ως όρος «είναι ό,τι απέμεινε από τους υποτίτλους των παλαιών εντύπων: π.χ. Χρυσαλλίς, «σύγγραμμα περιοδικώς εκδιδόμενον» ή Έσπερος, «σύγγραμμα περιοδικόν» (Καλοκύρης, 1995: 15).

1.2. Λογοτεχνικό περιοδικό

Πρώτη φορά που έγινε αποδεκτός και καθιερώθηκε ο όρος «λογοτέχνης» και «λογοτεχνία», για να αντικαταστήσει τους προηγούμενους «φιλολογία» και «ελαφρά φιλολογία» (Παπακώστας, 1983: 185-196), ήταν το 1886 από τον κλασικό φιλόλογο Ιωάννη Πανταζίδη (1827-1900), ο οποίος, μέσα από εκτεταμένη και αναλυτική μελέτη, τον εισήγαγε στα ελληνικά. Σχηματικά προσεγγίζοντας τον όρο λογοτεχνία, σημειώνουμε ότι στα λογοτεχνικά είδη ανήκει η ποίηση, η πεζογραφία, το θέατρο, το διήγημα, το μυθιστόρημα, το χρονογράφημα, το δοκίμιο, η νουβέλα, το πεζοτράγουδο, η λυρική πρόζα (Μαστροδημήτρης, 1996: 35). Συνεπώς, λογοτεχνικό περιοδικό είναι αυτό που δημοσιεύει τα ανωτέρω είδη, ενώ φιλοξενεί παράλληλα κείμενα και κριτικές για όλα αυτά, όπως και για τις εικαστικές τέχνες (Καλοκύρης, 1995: 15).

Βέβαια, τα «λογοτεχνικά περιοδικά» δεν περιορίζονται στο πεδίο της λογοτεχνίας και πολύ λίγα είναι ακραιφνώς λογοτεχνικά. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι η λογοτεχνική συνιστώσα είναι ο κύριος άξονας και η δεσπόζουσα παράμετρος. Εξάλλου, ο όρος «Επιθεώρησις» όπως σημειώνεται στον τίτλο κάποιων περιοδικών, για παράδειγμα Αγγλοελληνική Επιθεώρηση (1945-1952, 1953-1955) και Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967) είναι δηλωτικός τού μη αμιγούς λογοτεχνικού χαρακτήρα τους, αφού τα περιοδικά της μορφής των Επιθεωρήσεων στην αρχή ήταν γενικού περιεχομένου, μάλλον εγκυκλοπαιδικά, με το πέρασμα, όμως, του χρόνου εξειδικεύονται (Μάργαρης, 1954:  6).

Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση του Ευριπίδη Γαραντούδη (2002: 315): «Η στόχευση αρκετών μεταπολεμικών περιοδικών να λειτουργήσουν ως έντυπα πολιτιστικής γενικότερα ύλης αξίζει να επισημανθεί, γιατί, με το πέρασμα του χρόνου, παρατηρούμε ότι το κέντρο βάρους των περιοδικών μετατίθεται ολοένα και πιο αισθητά στη λογοτεχνία. Τελική έκβαση αυτής της εξελικτικής διαδικασίας είναι τα σύγχρονα περιοδικά με αποκλειστικά (ή και περιοριστικά) λογοτεχνική και κριτική-φιλολογική ύλη».

2. Στροφή του ενδιαφέροντος προς τα λογοτεχνικά περιοδικά

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια εντυπωσιακή άνθηση εργασιών για την αναλυτική καταγραφή και εξέταση των περιοδικών των δύο μεγάλων αστικών κέντρων, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, αλλά και της περιφέρειας, ως ένα από τα πολλά και διάφορα desiderata της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Οι δημοσιευμένες ερευνητικές εργασίες αναφορικά με τα περιοδικά μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο κατηγορίες: Α) Βιβλιογραφικές καταγραφές και ευρετηριάσεις, στις οποίες παρατίθενται τα πλήρη στοιχεία κάθε εντύπου μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου και εκπονούνται από μεμονωμένα άτομα ή από ερευνητικές ομάδες. Β) Επιστημονικές μονογραφίες, στις οποίες περιλαμβάνονται η καταγραφή, διερεύνηση και μελέτη ενός περιοδικού ή μιας ομάδας περιοδικών μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου με στόχο τον έλεγχο ή την απόδειξη μιας ορισμένης υπόθεσης.

Σημειώνουμε εδώ τη μεγάλη και καθοριστική συμβολή δύο μελετητών γύρω από τον περιοδικό τύπο, της Μάρθας Καρπόζηλου και του Χ.Λ. Καράογλου. Αναφέρουμε, ακόμη, την κυκλοφορία του εμβληματικού τετράτομου έργου Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974, σε επιμέλεια της Λουκίας Δρούλια και της Γιούλας Κουτσοπανάγου.

Παράλληλα, οργανώνονται επιστημονικά συνέδρια, συμπόσια και ημερίδες με θεματικό άξονα την παρουσίαση περιοδικών. Αρκετά από τα παλιά και δυσεύρετα περιοδικά, ιδίως τα βραχύβια, αναπαράγονται φωτογραφικά από το «Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο» (ΕΛΙΑ), για παράδειγμα Η Τέχνη, το Τετράδιο, Ο Διόνυσος, η Ηγησώ. Η εμφάνιση των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου επέτρεψε την ψηφιοποίηση πολλών περιοδικών. Σημαντικά -και σχετικά πρόσφατα- περιοδικά λόγου και τέχνης βρίσκουμε ψηφιοποιημένα στο «Εθνικό Κέντρο Βιβλίου» (ΕΚΕΒΙ), όπως πολλά τεύχη των περιοδικών Νέα Εστία, Λέξη, Δέντρο, Περίπλους, Πλανόδιον, Οδός Πανός, Οροπέδιο, Intellectum. Πολλά οικογενειακά-φιλολογικά περιοδικά έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο του Πανεπιστημίου Πατρών (σειρές Κοσμόπολις, Πλειάς, Δανιηλίς). Η «Βιβλιοθήκη της Βουλής» έχει ψηφιοποιήσει πολλά περιοδικά και εφημερίδες. Όλα αυτά τα ψηφιοποιημένα περιοδικά είναι προσβάσιμα στο ευρύτερο κοινό μέσω των σχετικών δικτυακών τόπων.

3. Τα πολλαπλά οφέλη από την καταγραφή και μελέτη των λογοτεχνικών περιοδικών

3.1. Το λογοτεχνικό περιοδικό ως αποθησαυριστής της εποχής

Πολλαπλά τα οφέλη από την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος προς το έντυπο λογοτεχνικό περιοδικό. Αρχικά, υπογραμμίζεται η ιδιαίτερη δυναμική του περιοδικού  ως «μοναδικού χρονογράφου και αποθησαυριστή των γεγονότων και κυρίως του εν κινήσει κλίματος του καιρού» (Αναγνωστάκης, 1989: 26), δηλαδή ως σημαντικής πηγής για την ιστορία ενός τόπου και μιας εποχής και ως «βαρόμετρο των καιρών». Με άλλα λόγια, το λογοτεχνικό περιοδικό καθρεφτίζει και αποκρυσταλλώνει, πολύ καλύτερα από κάθε άλλη μορφή έκφρασης, την πορεία και τα διαδοχικά στάδια της εποχής.

Και το πιο φτωχό, το πιο περιθωριακό και βραχύβιο έντυπο είναι μέσα στην πραγματικότητα της εποχής του. Με αυτόν τον τρόπο, θετικά ή αρνητικά, κάποιες αποχρώσεις της εκφράζει. Δεν είναι μια νοσταλγική περιδιάβαση σε αλλοτινούς καιρούς. Είναι το καθένα μια μικρή πετρίτσα, απαραίτητη, όμως, για τη συμπλήρωση του ιστορικού μωσαϊκού (Αναγνωστάκης, 1989: 26).

Η συμβολή του, μάλιστα, για την αποτελεσματικότερη γνωριμία με την εποχή στην οποία αναφέρεται επισημαίνεται από την Αικατερίνη Κουμαριανού (1974: 364): «Η πραγματικότητα της κάθε ιστορικής περιόδου, οι πραγματικότητες στην καθημερινότητά τους μπορούν να αποτιμηθούν ασφαλέστερα δια μέσου αυτών των άμεσων καταχωρίσεων […] δεδομένου ότι το υλικό αυτό, καθώς είναι απαλλαγμένο από δεύτερες φροντίδες και συνεπώς αναλλοίωτο από επεμβάσεις στη ροή του χρόνου, διατηρεί αυτούσια τη σφραγίδα της εποχής στην οποία αναφέρεται».

3.1. Το λογοτεχνικό περιοδικό και ο ρόλος του στην ιστορία των Γραμμάτων

Το λογοτεχνικό περιοδικό, ως πρωτογενές υλικό, αποτελεί πολύτιμο υλικό και για τη φιλολογική επιστήμη. Μια τέτοια «χαρτογράφηση» των περιοδικών θα οδηγήσει σε αναθεώρηση και επανεκτίμηση πολλών απόψεων (Δασκαλόπουλος, 1997) και θα φέρει στην επιφάνεια νέες πλευρές της σύγχρονης λογοτεχνικής ιστορίας (Αναγνωστάκης, 1989). Με άλλα λόγια, είναι «θέμα ιστορικής δικαιοσύνης απέναντι στα ίδια τα περιοδικά, που έρχονται έτσι στο προσκήνιο και διεκδικούν τον κάποτε παρεξηγημένο ή και αποσιωπημένο ρόλο τους στην ιστορία των γραμμάτων και της πνευματικής μας ζωής» (Μπακογιάννης, 2004: 19). Στις σελίδες τους, εξάλλου, δημοσιεύεται ό,τι δεν μπορεί ο συγγραφέας να τυπώσει μόνος του και ό,τι δεν μπορεί να τυπωθεί  μόνο του. Γι’ αυτό και πολύ σωστά λέγεται ότι η επιστήμη και η λογοτεχνία προάγονται κυρίως με αυτά (Ανεστίδης, 1979: 32).

Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Παναγιώτης Μουλλάς (1993: 35) ότι «εδώ και ένα αιώνα η εξέλιξη της πεζογραφίας μας, αν όχι και ολόκληρης της πνευματικής μας ζωής, συνδέεται στενά με τον τύπο». Και ο Γιάννης Χατζίνης (1946: 177) επισημαίνει: «Το λογοτεχνικό περιοδικό έπαιξε πάντοτε έναν από τους πιο σημαντικούς ρόλους στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της πνευματικής μας ζωής». Αλλά και ο Mario Vitti (2004: 24) παρατηρεί ότι: «πολλά κριτικά κείμενα δεν καταλήγουν ποτέ σε ένα τόμο και μένουν πάντα περιορισμένα μέσα στις σελίδες ενός περιοδικού […], δε μένει παρά να προστρέχουμε σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής για να διαβάσουμε ορισμένα κριτικά άρθρα μέσα στο πραγματικό σύνολο ερεθισμάτων και αντικτύπων, που πολλές φορές τους δίνουν και ένα ιδιαίτερο νόημα».

3.1. Το λογοτεχνικό περιοδικό, οι εκδότες και οι συνεργάτες του

Το περιοδικό, ως αποτέλεσμα προσωπικής έκφρασης ενός συντάκτη-εκδότη ή μιας ομάδας  συνεργατών, συνυπολογίζεται στα πνευματικά δημιουργήματα της εποχής τους. Είναι το «εργαστήρι» μέσα στο οποίο ο εκδότης, η συντακτική ομάδα και οι συνεργάτες ανοίγουν διαύλους επικοινωνίας με το αναγνωστικό κοινό και συνιστά τις «νησίδες, που επέμεναν να αναπνεύσουν πάνω από τον πολτό της γενικής αδιαφορίας και του καταναγκαστικού κλίματος» (Αναγνωστάκης, 1989: 26).

Ακόμη, αποτελεί μια αναγνώριση οφειλής και δικαίωσης εκείνων οι οποίοι αφιέρωσαν ζωή και περιουσία, εκδίδοντας περιοδικά και συντηρώντας την πνευματική ζωή του τόπου, και τώρα διεκδικούν την «ύστερη» φωνή τους.  Ο Χ.Λ. Καράογλου (2001: 219), «βιβλιογραφώντας τα περιοδικά του Μεσοπολέμου» υποστηρίζει ότι: «τα περιοδικά είναι κάτι περισσότερο από μια πηγή πολύτιμων πληροφοριών: είναι οι άνθρωποί του, οι εκδότες και οι συνεργάτες του, η ύλη του, οι αναγνώστες του, είναι κυρίως ένα ζωντανό σώμα, όπως και τα σύγχρονά μας περιοδικά, με τη θερμοκρασία και το σφυγμό του, έκφραση ατομικών και συλλογικών ροπών και νοοτροπιών».

4. Καταληκτικές σκέψεις

Η όλη κινητικότητα για το έντυπο λογοτεχνικό περιοδικό και τα πολλαπλά οφέλη του επιβεβαιώνουν τη φράση του  Χ.Λ. Καράογλου (1996: 9) ότι η ενασχόληση με τα παλαιά περιοδικά «πέρα από οποιοδήποτε κίνητρο ή σκοπό, αποτελεί ένα συναρπαστικό και γοητευτικό ταξίδι, καθώς η ιστορία από παρελθόν γίνεται παρόν»

Εν κατακλείδι, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος (1990: 13) υποστηρίζει ότι: «Η απήχηση όμως που μπορεί να έχουν τα περιοδικά, δεν είναι εύκολο ούτε απαραίτητο να εκτιμάται στην εποχή τους. Αντίθετα δικαιώνεται και ερμηνεύεται εκ των υστέρων μέσα στην προοπτική του χρόνου». Και «η πιο ενδιαφέρουσα περίοδος στη ζωή κάθε περιοδικού είναι εκείνη που αρχίζει μετά τη διακοπή της κυκλοφορίας του» (Δασκαλόπουλος, 1997).

Ο τυπικός, επομένως, επίλογος ενός περιοδικού καθορίζει έναν νέο τρόπο ζωής και ύπαρξής του, αφού παραμένει ως πνευματικό μνημείο και  ένας «μύθος» (Καραλή, 2005: 23) αρχίζει να το περιβάλλει και να το συνοδεύει.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Vitti, M. (2004). Η Γενιά του Τριάντα. Αθήνα: Ερμής.

Αναγνωστάκης, Μ. (1989). Παλιά και νέα περιοδικά. Αναλογίες και διαφορές. Εντευκτήριο, 6 (Απρίλιος), 25-28.

Ανεστίδης, Αδ. Στ. (1979). Η ευρετηρίαση των περιοδικών (σχεδίασμα βασικών μεθοδολογικών αρχών). Διαβάζω, 21 (Ιούνιος), 32-35.

Γαραντούδης, Ευρ. (2002). Τα μεταπολεμικά λογοτεχνικά περιοδικά: λογοτεχνία, κριτική και ιδεολογία. Στο Η εκρηκτική Εικοσαετία (1947-1967), (Αθήνα, 10-12 Νοεμβρίου 2000), 313-337. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη).

Δασκαλόπουλος, Δ. (1990). Λογοτεχνικά περιοδικά της Αλεξάνδρειας (1904-1953). Αθήνα: Διάττων.

Δασκαλόπουλος, Δ. (1997). Για τα λογοτεχνικά περιοδικά. Τα Νέα, φ. 15979 (1 Νοεμβρίου).

Δρούλια, Λ. (2005). Ανοικτό Εργαστήριο. Εισαγωγική Εισήγηση. Στο Ο Ελληνικός Τύπος 1784 έως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, 89-91. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Καλοκύρης, Δ. (1995). Νεοελληνικά Λογοτεχνικά περιοδικά (Από την Παλιγγενεσία στον Παλιμπαιδισμό). Αθήνα: Ύψιλον.

Καραλή, Αι. (2005). Μια ημιτελής Άνοιξη… Ιδεολογία, πολιτική και λογοτεχνία στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Καράογλου, Χ. Λ. (2001). Βιβλιογραφώντας τα περιοδικά του Μεσοπολέμου. Στο Ο Περιοδικός Τύπος στο Μεσοπόλεμο (Αθήνα, 26 και 27 Μαρτίου 1999), 217-231. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη).

Κουμαριανού, Αικ. (1974). Η Ίρις ή τα νυν Ελληνικά. Το περιοδικό της Ιουνίου Ακαδημίας. Ερανιστής, 11, 363-375.

Μάργαρης, Δ. (1954). Τα παλιά περιοδικά. Η ιστορία τους και η εποχή τους. Αθήνα: Σιδέρης.

Μαστροδημήτρης, Π. Δ. (1996, 6η έκδοση). Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία. Αθήνα: Δόμος.

Μουλλάς, Π. (1993). Εισαγωγή. Στο Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία Από τον πρώτο ως το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939). Τόμος Α΄, 17-157. Αθήνα: Σοκόλης.

Μπακογιάννης, Μιχ. Γ. (2004). Το περιοδικό «Κριτική» (1959-1961): Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Παπακώστας, Γ. (1983). Γύρω από τους όρους Φιλολογία, Ελαφρά φιλολογία, Λογοτεχνία. Νέα Εστία, 67, 185-196

Σαχίνης, Απ. (1964). Συμβολή στην ιστορία της Πανδώρας και των παλιών περιοδικών. Αθήνα.

Χατζίνης, Γ. (1946). Περιοδικά του Μεσοπολέμου. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση. Τόμος Β΄, 6 (Αύγουστος), 77-178.

————————————————————

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou