Στις 6 Ιανουαρίου ξημερώνει μια λαμπρή ημέρα της χριστιανοσύνης, τα Θεοφάνεια, ή όπως συνηθίζουμε να τα λέμε στην Κύπρο, γιορτή των Φώτων. Πρόκειται για τη μέρα της βάπτισης του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Στην κατεχόμενη κωμόπολη Ριζοκαρπάσου τα Φώτα συνδέονται με ξεχωριστά έθιμα και ένα από αυτά ήταν το λεγόμενο τζιτρομήλισμα, δηλαδή ο νεραντζοπόλεμος. Την ημέρα των Φώτων λοιπόν οι νέοι που ήταν ερωτευμένοι με κάποιες κοπέλες τους πετούσαν νεράντζια ή κατά τη ριζοκαρπασίτικη διάλεκτο κάποιος νέος όταν έριχνε σε μια κοπέλα νεράντζια έλεγαν ετζιτρομήλισέν την. Ωστόσο τα κιτρόμηλα τα πετούσαν και σε άνδρες για πείραγμα. Πρόκειται για ένα έθιμο που χάθηκε, το οποίο καταγράφω ώστε να διασωθεί, και ανάγεται στα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο και είναι γνωστό ως trar le naranzate. Ας σημειωθεί ότι το έθιμο αυτό εξακολουθεί, ως γνωστό, να υφίσταται ακόμη στη Βόριο Ιταλία αλλά ο νεραντζοπόλεμος αυτός πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού. Ας δούμε κάποια από αυτά έθιμα πριν αναφερθώ στο τζιτρομήλισμαν ή νεραντζοπόλεμο.
Μια μέρα πριν τα Θεοφάνεια, σύμφωνα με τις λαϊκές πεποιθήσεις, απελευθερώνεται ο κόσμος από τους εξαποδώ, ή σκλαπούνταρους ή καλικάντζαρους. Το διάστημα των ημερών αυτών από την ημέρα των Χριστουγέννων έως και την παραμονή των Φώτων, τα γνωστά ως Δωδεκάμερα, οι καλικάντζαροι ή και ‘καλές γεναίτζες’ κυκλοφορούσαν ανάμεσα στον κόσμο και προκαλούσαν βλάβες. Παραμύθια, θρύλοι και διηγήσεις αναφέρονται γύρω από αυτά τα όντα και είναι αλήθεια ότι όταν ήμασταν μικροί φοβόμασταν κατά τα Δωδεκάμερα να κυκλοφορήσουμε τα βράδια. Ανακουφιζόμασταν λοιπόν όταν ξημέρωνε η ημέρα της εορτής των Φώτων, όχι μόνο γιατί αναμέναμε να πάρουμε δώρα ή χρήματα την αποκαλούμενη «πουλουστρίνα»- κατάλοιπο και αυτό της μακράς φραγκικής κυριαρχίας στην Κύπρο- αλλά και γιατί οι καλικάντζαροι την προηγούμενη μέρα θα εγκατέλειπαν τη γη και έτσι δε θα υπήρχε φόβος να μας βλάψουν. Την ημέρα των Φώτων τα παιδιά έτρεχαν στους παππούδες, στους γονείς, στις νονές, νούννες στην κυπριακή, να φιλήσουν τα χέρια τους, για να τους δώσουν πουλουστρίνα. Είναι γνωστό άλλωστε και το δίστιχο «Καλημέρα τζιαι τα Φώτα/ τζιαι την πουλουστρίναν πρώτα».
Τέτοιες μέρες των εορτών των Χριστουγέννων βρίσκομαι πάντα νοερά στο Ριζοκάρπασο και είναι σαν ν΄ακούω εκείνα τα τόσο ωραία λόγια για τα έθιμά μας από μια Ριζοκαρπασίτισσα γιαγιά: «Κόρη μου τη νύχτα των γεννών (Χριστουγέννων) μεν σβήνετε την λάμπαν γιατί τζοιλιοπονά η Παναγία τζαι πρέπει να ΄σιει φως… Τζιαι την Πρωτοχρονιάν μάνα μου την αρκόσιυλλα (κρεμμύδα) που να ξηριζώσετε τζαι να την βάλετε έσσω σας για το καλόν του χρόνου, να πάτε σε τόπον να την εύρετε που δεν τον θωρεί η θάλασσα». Γιατί άραγε να μην την βλέπει η θάλασσα; Πολύ πιθανόν γιατί έχει τρικυμίες και θαλασσοταραχές και θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά μια νέα και καλή χρονιά.
Στις 5 Ιανουαρίου γινόταν αγιασμός στην εκκλησία και ο ιερέας της ενορίας γέμιζε ένα δοχείο με αγιασμό και πήγαινε από σπίτι σε σπίτι και ράντιζε με κλωνάρι βασιλικού ή ελιάς ψάλλοντας το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε» και ο κόσμος του έριχνε νομίσματα μέσα στο σικλί (κουβά), γιατί πίστευαν ότι με τον αγιασμό, τον οποίο φοβούνταν οι καλικάντζαροι, θα έφευγαν. Μία από τις δοξασίες περί καλικαντζάρων ήταν ότι οι καλικάντζαροι δεν ήταν τίποτε άλλο παρά νεογέννητα παιδιά αβάπτιστα που είχαν πεθάνει και κάθε Χριστούγεννα επέστρεφαν από τον Κάτω κόσμο στον απάνω με μορφή καλικαντζάρων. Έμπαιναν συνήθως από την καπνοδόχο (λούρουππας) των σπιτιών και μόλυναν τα φαγητά και τα ρούχα των νοικοκυραίων. Πολλές φορές μάλιστα σε σεντόνια που ήταν στα ερμάρια για πολύ καιρό διπλωμένα εμφανίζονταν πάνω τους λεκέδες και ο κόσμος έλεγε ότι τα μόλυναν οι καλικάντζαροι, γιατί γέννησαν πάνω σ΄αυτά οι γυναίκες τους. Κάποιοι μάλιστα που ήταν αλαφροῒσκιωτοι (αλαφροστοισιώτες), διατείνονταν ότι τους έβλεπαν και ακόμη ότι τους άκουγαν να μιλούν ή να τραγουδούν. Επίσης υπήρχε η δοξασία στο Ριζοκάρπασο ότι ήδη από τις 22 Δεκεμβρίου οι καλικάντζαροι «εξηβαρκαρινίσκαν» ξεμπάρκαραν δηλαδή για τον απάνω κόσμο, γι’ αυτό έπρεπε να προσέχουν τις γυναίκες που ήταν λεχώνες να μη μένουν έξω αργά ούτε αυτές ούτε τα μικρά παιδιά ιδίως μετά τα μεσάνυχτα, γιατί τα άρπαζαν οι καλές γεναίτζες και τα έκαναν καλικαντζαράκια (σκλαπουνταρούθκια).
Στην κωμόπολη Ριζοκαρπάσου όπως και σε άλλα χωριά της χερσονήσου Καρπασίας αλλά και της Μεσαορίας δεν έκοβαν τη βασιλόπιττα ή τον βασίλην, όπως την έλεγαν, την Πρωτοχρονιά αλλά την ημέρα των Φώτων. Έτσι τη φύλαγαν έξι μέρες και την ημέρα των Φώτων μετά την εκκλησία όταν γυρνούσαν σπίτι την έκοβαν για να δουν ποιος ήταν ο τυχερός που θα κέρδιζε το νόμισμα.
Την ημέρα των Θεοφανείων (Φώτων) ο ιερέας γύριζε από σπίτι σε σπίτι και καλάντιζεν (έλεγε τα κάλαντα) και ο κόσμος του πρόσφερε κουλούρια και ό,τι άλλο είχε. Ο αγιασμός την ημέρα των Φώτων θεωρείται ανώτερος, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του λαού, από τον αγιασμό της προηγούμενης ημέρας των Φώτων, πολύ πιθανόν γιατί την ημέρα αυτή παρουσιάστηκε η Αγία Τριάδα. Στο Ριζοκάρπασο ο αγιασμός των Φώτων είναι γνωστός ως δρόσος. Ο κόσμος για να πιεί δρόσο προετοιμαζόταν από την προηγούμενη μέρα και έτσι νήστευε ή ακόμη νήστευε για τρεις ημέρες. Με το δρόσο ράντιζαν τα φρούτα, τους σπόρους και τα ζώα για να είναι ευλογημένα. Την ημέρα των Φώτων οι νοικοκυρές στο Ριζοκάρπασο εκτός από ξεροτήανα (τηγανίτες) για να σύρουν στους καλικαντζάρους για να φύγουν παρασκεύαζαν κουλούρια και κυρίως αρτοσκευάσματα με το όνομα δοξάρκα (δοξάρια) που ήταν νηστήσιμα και πασπαλισμένα με σησάμι. Τι ήταν αλήθεια τα δοξάρκα και γιατί ονομάζονταν έτσι. Μα απλούστατα το όνομά τους προερχόταν από το σχήμα τους που έμοιαζε με δύο τόξα ενωμένα.
Το τζιτρομήλισμαν ή Νεραντζοπόλεμος
Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα είχε διατηρηθεί στο Ριζοκάρπασο ένα έθιμο παμπάλαιο και με μεγάλη ιστορία του οποίου οι ρίζες ανάγονται στα χρόνια της Βενετοκρατίας στην Κύπρο δηλαδή στον 16ο αιώνα, αλλά στη Βόρειο Ιταλία ήταν γνωστό ήδη από τον Μεσαίωνα. Το έθιμο αυτό συνεχίζεται έως σήμερα στην Ιταλία. Τα φρούτα της νεραντζιάς, γνωστής και ως «πορτοκαλιάς της Σεβίλλης» και στην Κύπρο ως κιτρομηλιάς ώριμα πλέον κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων ήταν οι πρωταγωνιστές στο εν λόγω έθιμο. Ας αναφερθεί παρεμπιπτόντως ότι η κιτρομηλιά όπως και τα άλλα εσπεριδοειδή μας ήρθαν από την Ανατολή μέσω των Ευρωπαίων θαλασσοπόρων κι εξερευνητών. Το έθιμο αυτό ο νεραντζοπόλεμος διαδόθηκε και στην Κρήτη από τους Βενετούς και λάμβανε χώρα κατά το Καρναβάλι. Τα νεράντζια που πετούσε ο ένας στον άλλο πολλές φορές έριχναν τις μάσκες των μεταμφιεσμένων. Ας σημειωθεί ότι σύμφωνα με τις πηγές το καρναβάλι τόσο στην Κρήτη όσο και στην Κύπρο το συναντούμε από την εποχή της Βενετοκρατίας.
Εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς αφού ο νεραντζοπόλεμος ήταν ένα έθιμο των Αποκριών γιατί στο Ριζοκάρπασο συνηθιζόταν την ημέρα των Φώτων. Η απάντηση είναι εύλογη αφού τότε το καρναβάλι ξεκινούσε από την επομένη των Θεοφανείων και έτσι ο απλός κόσμος εγκολπώθηκε το εισηγμένο έθιμο και το διαμόρφωσε στα μέτρα του. Ωστόσο, κατά την ημέρα των Φώτων δεν έριχναν μόνο κιτρόμηλα στις αγαπημένες τους οι νέοι αλλά κιτρόμηλα πετούσαν μεταξύ τους και οι άνδρες για πείραγμα. Η προφορική παράδοση ευτυχώς διέσωσε αυτό το έθιμο κατάλοιπο της Βενετοκρατίας. «Τα παλιά τα χρόνια την ημέραν των Φώτων οι κοπέλλες εχολιάζουνταν ( έβαφαν τα μάτια τους) τζιαι φορούσαν τζηνούρκα (καινούρια) ρούχα. Όταν εβκαίναν από την εκκλησιάν τα κοπέλλια ετρέχαν ξοπίσω στις κοπέλλες που αγαπούσαν τζιαι ερίβκαν τους τζιτρόμηλα στις πλάτες».
Εν κατακλείδι στον πλούσιο πολιτισμό της κωμόπολης Ριζοκαρπάσου δεν απαντούν μόνο σημαντικά βυζαντινά στοιχεία, αλλά και στοιχεία από την μακρά φραγκική κυριαρχία και από τη σχεδόν εκατονταετή κυριαρχία του φτερωτού λέοντος της Γαληνοτάτης…
