Γνωστό είναι, κοινός τόπος είναι ότι η ποίηση έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώνει αλλά και να μεταμορφώνεται. Έχει τη δύναμη να μετουσιώνει τις εμπειρίες μας, τα καθημερινά μας βιώματα σε στιγμές λυτρωτικές. Έχει το προνόμιο να συνδυάζει εικόνες, ήχους, μνήμες, όνειρα, προσδοκίες και άλλα, μεταφέροντάς μας στον δικό της κόσμο, όπου όλα είναι εφικτά: οι χωρικοί καλλιεργούν το απέραντο γαλάζιο, ο κήπος μπαίνει στη θάλασσα, βαθύ γαρούφαλο ακρωτήρι και οι άγγελοι μ’ έντεκα σπαθιά πλέουν πλάι στ’ όνομα της αγαπημένης. Εκεί επιτρέπεται η νύχτα με δυο φεγγάρια και μπορεί ακόμη να δούμε φάρο στον Ψηλορείτη. Με άλλα λόγια, η ποίηση δρα σαν τον μάγο Πρόσπερο ή σαν τη μάγισσα Κίρκη.
Νήσος Κίρκη (Εκδόσεις Δρόμων, 2024) ονομάζεται, λοιπόν, η πέμπτη ποιητική συλλογή του Πασχάλη Κατσίκα. Περιλαμβάνει 47 ποιήματα σε τέσσερις ενότητες. Όπως η μάγισσα Κίρκη, μεταμορφώνει μνήμες και βιώματα του δημιουργού σε στιγμές ποιητικής ολοκλήρωσης. Ταυτόχρονα αναφέρεται στην Κίρκη Έβρου, τον τόπο καταγωγής του ποιητή. Φυσικά, η Κίρκη είναι ορεινό χωριό και όχι νησί. Ωστόσο, με τον ποιητικό τρόπο που περιγράψαμε, μεταμορφώνεται σε νησί. Γιατί νησί; Ίσως, για να υποδηλώσει ότι εννοεί την Κίρκη ως μακρινό τόπο των παιδικών αναμνήσεων, που ξεπροβάλλει τώρα από τους στίχους, θαρρείς νησί μακρινό, ακατοίκητο. Εξάλλου, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ντόπιων, έχουν βρεθεί κοχύλια στην περιοχή του χωριού, υποδηλώνοντας ότι η θάλασσα έφτανε ως εκεί πριν από χιλιάδες χρόνια. Αυτήν την αρχαία γειτνίαση με τη θάλασσα την ξαναζωντανεύει τώρα ο Κατσίκας. Ας δούμε το ομότιτλο ποίημα:
ΝΗΣΟΣ ΚΙΡΚΗ
Ανοίγω το τρανζίστορ Grundig
που επέστρεψε μαζί σου
από τη Γερμανία ως μετανάστης
Στο γρέζι της φωνής του Καζαντζίδη
χορεύεις ζεϊμπέκικο αγέρωχο του Κάλτσου
Σε στολίζουν φώτα από ηλεκτρόφωνο
κι ένα αστεράκι σκαρφαλώνει
απ’ το μωσαϊκό στους ώμους
Διακοπή για Έκτακτο Δελτίο
Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού:
Αλεξανδρούπολη: 8935
Κομοτηνή: 8615
Κίρκη Έβρου: ακατοίκητο
Ένας επιπλέον λόγος, αλλά στο ίδιο πνεύμα, είναι ότι ο ποιητής παρομοιάζει την Κίρκη με τη δική του μακρινή νήσο Ιθάκη, τον αιώνιο προορισμό του. Έτσι μας διαφωτίζει το συνοδευτικό κείμενο του ζωγράφου Γιάννη Τσατσάγια για τον ειδικά φιλοτεχνημένο ζωγραφικό πίνακα που κοσμεί το εξώφυλλο. Η ερμηνεία αυτή προσθέτει υπαρξιακή διάσταση στη συλλογή, συνδέοντάς τη με την προηγούμενη (Τα κόκκινα πουλιά, Εκδόσεις Δρόμων, 2022).
Ανάλογα σε νησί αναφέρεται και το ποίημα ΓΑΛΑΝΟΛΕΥΚΟ:
Στο νησί καιρό είχες να φανείς
Άσπρισμα θέλει το πατρικό
Και τα παντζούρια αρνούνται
να κλέψουν χρώμα από τη θάλασσα
Τ’ αλάτι που’ βαλες στις τσέπες δεν χωνεύτηκε
Λένε πως στην πρωτεύουσα έχει άλλη υγρασία
Έμαθες μες στο γκρίζο ν’ ανασαίνεις;
Συμπάθα με, μονότερμα σε πήρα
με ζάλισε το άτιμο κονιάκ καλοκαιριάτικα
Πάντοτε ήσουν λιγομίλητος
από τα φύλλα μάθαμε τα νέα
Μια λευκή πλάκα πεζοδρομίου
Κι ο ουρανός
το τελευταίο που είδες
Όπως γίνεται φανερό, και πάλι η Κίρκη μετατρέπεται σε νησί. Επίσης, καθώς φαίνεται από τα δύο ποιήματα που διαβάσαμε, σημαντικό κοινό θέμα στη συλλογή αποτελεί η απώλεια. Πρόκειται για τον θάνατο των αγαπημένων προσώπων, για την απώλεια των παιδικών στιγμών. Τα διακρίνουμε στο ποίημα ΣΤΟΝ ΜΠΑΧΤΣΕ:
Τα καλοκαίρια πιότερο
η γεύση σας μου λείπει
Και, ακόμα πιο έντονα, το συναντούμε στο καταληκτήριο δίστιχο του ποιήματος ΜΕΘΟΡΙΑΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ:
Μια κηδεία θα’ ναι από σήμερα η ζωή μου
Μην απορείς γιατί δεν ήρθα στη δική σου
Ωστόσο, το κλίμα της συλλογής δεν είναι βαρύ. Οι λέξεις δεν πενθούν, οι στίχοι δεν τυλίγονται στο πέπλο της κατάθλιψης. Αυτό επιτυγχάνεται με τους χαμηλούς τόνους που κρατά ο ποιητής, με το απλό λεξιλόγιο που επιλέγει, με τον τόνο καθημερινής συζήτησης που υιοθετεί. Πράγματι, σε σύγκριση με την προηγούμενη συλλογή του, η γραφή είναι πιο απλή, χωρίς τα σχήματα λόγου, τις μεταφορές και τις πρωτότυπες «μαγικές» εικόνες που ξεχώριζαν σ’ εκείνη.
Τα χαρακτηριστικά αυτά ισχύουν και για τις τέσσερις ενότητες της συλλογής. Στην πρώτη ενότητα, κυριαρχούν τα ποιήματα στη μνήμη του πατέρα (ΣΗΜΕΡΑ):
Ξύπνησα φορώντας τις πιτζάμες σου
Όλες εκείνες τις φορές θυμήθηκα
Με κέρναγες τσίχλες, σοκολάτες, καραμέλες
Και αλλού (ΤΟ ΚΟΜΠΟΛΟΪ):
Ποδοσφαιρόφιλος ουδέποτε υπήρξες
μήτε και ταβλαδόρος
Άλλο άθλημα απ’ τη δουλειά δεν ήξερες
μόνο σκεπάρνι και καλούπωμα
Στη δεύτερη υπάρχουν ερωτικές μνήμες, ενώ στην τρίτη συναντούμε τη γενικότερη στοχαστική διάθεση για το θάνατο. Η θάλασσα, για παράδειγμα, παίρνει το πράσινο χρώμα της απ’ όσους ναυτικούς/στα σπλάχνα της σαπίζουν (ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΟΥ ΨΗΛΑ). Και στο ποίημα ΟΤΑΝ ΠΕΘΑΝΩ διαβάζουμε:
Τα ρυμουλκά που εξώκειλαν
έρμαια στα βράχια τ’ άφηνα
Φάρος σβηστός θέλω να είμαι
όταν πεθάνω
Τα πόδια μου θα γδέρνει η αρμύρα
Φάρος ψηλός να αγναντεύω αμαρτίες
Κι ας με στοιχειώνουν τη νύχτα οι σκιές
Η τέταρτη ενότητα αναφέρεται στην ίδια την ποίηση, η οποία απαιτεί για να προσληφθείς/ημίψηλο με μια χοντρόπετση πανοπλία (Η ΠΟΙΗΣΗ). Ο ποιητής μοιράζει τις λέξεις σαν τραπουλόχαρτα και, σαν ταχυδακτυλουργός, βγάζει ρήματα απ’ το μανίκι (Η ΤΡΑΠΟΥΛΑ):
Παράξενη η τράπουλα του ποιητή
κόβει, μοιράζει στα ίσια
Μαζί με τα πενήντα δύο χαρτιά
λέξεις ατίθασες
Άσοι και ρήματα ανεξάντλητα
βγαίνουν απ’ το μανίκι
Σωστός ταχυδακτυλουργός
σου κάνει με βαλέ ξερή
Επιδέξια εμφανίζει το επίθετο
του καθενός τ’ αγαπημένο
Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον κι αγάπη διαβάζουμε στο προτελευταίο ποίημα τη δήλωση του δημιουργού (ΣΑΝ ΗΘΟΠΟΙΟΣ):
Άλλη παράσταση δεν θα δώσω
Βγαίνω στη σύνταξη
Την ποίηση επιλέγω στα στερνά
Συνοψίζοντας τις μέχρι τώρα διαπιστώσεις μας, μπορούμε να διακρίνουμε ως κύρια θέματα στη νέα συλλογή του Κατσίκα την απώλεια, τον θάνατο, τις μνήμες των παιδικών χρόνων, τον έρωτα και την ποίηση με τη σιωπηλή δύναμη των λέξεων. Αν διαβάσουμε προσεχτικά, θα συμπεράνουμε ότι, παρά τις διαφορές τους ως προς το ύφος, η νέα συλλογή και η αμέσως προηγούμενη μοιράζονται ακριβώς αυτά τα ίδια κύρια θέματα. Πράγματι, είπαμε στην αρχή ότι η ποίηση έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώνεται, να ντύνεται με διαφορετικά εκφραστικά μέσα. Πρέπει τώρα να προσθέσουμε ότι, μέσα σ’ όλες τις μεταμορφώσεις της, παραμένει κατά βάθος πιστή στον εαυτό της.
Έτσι κι ο Πασχάλης Κατσίκας παραμένει πιστός στα θέματά του, ενώ κινείται στο φάσμα του «μαγικού ρεαλισμού»: άλλοτε πιο κοντά στη μαγική απεικόνιση με περίτεχνες εικόνες και μοτίβα, όπως στη συλλογή Τα κόκκινα πουλιά (2022). κι άλλοτε πιο κοντά στον ρεαλισμό, όπως στη συλλογή Το κοιμώμενο τσίρκο (2021) και στην παρούσα συλλογή. Πάντοτε, σ’ έναν ιδιότυπο καφενέ, μας κερνά γενναιόδωρα ποιητικούς μεζέδες (ΕΧΩ ΕΝΑΝ ΚΑΦΕΝΕ):
Σ’ έναν καφενέ όπου όλα νοστιμεύουν
μέρα με τη μέρα
πλούσιος δεν έγινα ποτέ
Μυρωδιές στη γειτονιά ίσως αφήσω
