Στην πρώτη συλλογή του Γιώργου Σεφέρη θα βρούμε τους στίχους πεσμένα ξάφνου, δυο ριπίδια /στη σκέψη που με δέηση ίδια / διαβάζαμε σαν τετραβάγγελο. Τα ριπίδια (στην καθομιλουμένη, βεντάλιες) αποτελούν πολύ ωραία εικόνα, για να περιγράψουν τη νέα συλλογή «Στιγμιότυπα αφύπνισης» (Εκδόσεις Ιωλκός, 2024) του Βασίλη Δ. Παπαβασιλείου. Πράγματι, ένα ριπίδιο ανοίγει, για να θαυμάσουμε τις ζωγραφιές του, και γρήγορα κλείνει^. έτσι, θαρρείς, ανοιγοκλείνουν και τα χαϊκού της συλλογής, αποκαλύπτοντας φευγαλέες εικόνες του κόσμου, διαβατάρικα της ψυχής μας οράματα. Επίσης, ένα ριπίδιο ανοίγει παιχνιδιάρικα, για να κρύψει το πρόσωπό μας, κι έπειτα κλείνει και το φανερώνει^. ακριβώς όπως η ποίηση, εδώ στην πιο ολιγόστιχη μορφή της, αποκαλύπτει, αλλά και με τέχνη πάντοτε αποκρύπτει, το πρόσωπο του δημιουργού. Γι’ αυτό και το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμείται από ένα ριπίδιο.

Τα χαρακτηριστικά αυτά θα τα βρούμε και στις τρεις ενότητες της συλλογής. Η πρώτη τιτλοφορείται «Του πολέμου» και περιέχει 18 χαϊκού. Η δεύτερη αποτελείται από 90 χαϊκού, στα οποία επικρατούν στοχαστικές εικόνες από τη φύση. Η τρίτη ενότητα περιέχει 6 χαϊκού με διάθεση ενδοσκόπησης.

Ας δούμε ένα παράδειγμα από την πρώτη ενότητα:

Με  τα συντρίμμια

προσάραξε στην ακτή

το οριγκάμι.

Ένα παράδειγμα από τη δεύτερη ενότητα:

Θάλλουν τη λάσπη^.

αποκόμματα ήλιου

τα σάπια φύλλα.

Κι ένα παράδειγμα από την τρίτη ενότητα:

Τρελός καλπασμός^.

παλεύει τ’ όνειρο με

τα χαλινάρια.

Όπως γίνεται φανερό, εκτός από την επιβεβλημένη από το ποιητικό αυτό είδος, οικονομία λόγου, εντυπωσιάζει ο συγκερασμός των αντιθέσεων. Απλουστευτικά, στην πρώτη ενότητα οι διακριτικές πινελιές αισιοδοξίας χρωματίζουν το γκρίζο του πολέμου, στη δεύτερη ενότητα η ίδια η φύση συμφιλιώνει τον θάνατο και τη φθορά με την ανοιξιάτικη ευφροσύνη και την αναγέννηση, ενώ στην τρίτη συνυπάρχουν αρμονικά αισιόδοξες κι απαισιόδοξες τρίλιες της ψυχής. Η συμφιλίωση των αντιθέσεων καλλιεργείται, σύμφωνα με την παράδοση των χαϊκού, με την επιλογή και την αντιπαράθεση κατάλληλων εικόνων, που η καθεμιά τους εκφράζει μια όψη των αντιθέσεων:

Στη χωματερή

σήκωσε μπαϊράκι

μια παπαρούνα!

Ιδιαίτερη, και πολύ ενδιαφέρουσα συμφιλίωση διαφορετικών στοιχείων αποτελεί η συνένωση παρελθόντος και μέλλοντος στο ποιητικό παρόν. Για να θυμηθούμε τον T. S. Eliot, “Time present and time past/Are both perhaps present in time future,/And time future contained in time past.” (4 Quartets). Διαβάζουμε στο χαϊκού-προμετωπίδα της συλλογής:

Είπε το μήλο:

«Μετά γίνομαι δένδρο^.

πρώτα σαπίζω.»

Παρόμοια συμφιλίωση διαφόρων χρονικών επιπέδων θα βρούμε και σε αυτό το χαϊκού από τη δεύτερη ενότητα:

Τα πορτοκάλια

ακόμα μας δροσίζουν

του πεθαμένου.

Η οικονομία του λόγου είναι προφανής και επιβεβλημένη από το ποιητικό αυτό είδος. Υπάρχει η αναγκαία ισορροπία λέξεων και νοημάτων, ώστε να ταιριάζουν στη μορφή του χαϊκού. Επίσης, πιστεύω ότι η μορφή αυτή απαιτεί αίσθηση φυσικότητας στη ροή του λόγου και ότι συνήθως αυτό επιτυγχάνεται με την υιοθέτηση ιαμβικού μέτρου (που είναι το πιο συνηθισμένο στη γλώσσα μας). Το τελευταίο μπορεί εύστοχα να συνδυαστεί με τον ανάπαιστο, καθώς μας δίδαξε ο Παλαμάς. Ο Βασίλης Παπαβασιλείου επιτυγχάνει τον φυσιολογικό βηματισμό του λόγου^. αυτό γίνεται φανερό κατά τη δεύτερη και τρίτη ανάγνωση της συλλογής. Αν αφουγκραστούμε με προσοχή τους στίχους του, θ’ αναγνωρίσουμε ότι ο ρυθμός τους συχνά έλκει την καταγωγή του από τον τροχαίο, και άλλοτε από τον δάκτυλο, ενώ χρησιμοποιούνται και τα άλλα μέτρα. Συχνά η αλλαγή σε τροχαίο αποσκοπεί στην έμφαση και στην αντίθεση, όπως στους τρίτους στίχους των ακόλουθων ποιημάτων:

Στο μαύρο σατέν

διαμάντια σπινθηρίζουν^.

πυγολαμπίδες!

Θάμπος μυστικό

του φεγγαριού τ’ αφιόνι^.

σαν ονείρωξη.

Για τον ίδιο σκοπό, χρησιμοποιείται μερικές φορές η αλλαγή σε ίαμβο.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιδιαίτερη χρήση του διασκελισμού, συνήθως με το οριστικό άρθρο ή με πρόθεση:

Μια κουτσή κούκλα

            στεγνώνει στον κόρφο τής

            χαροκαμένης.

Είναι άραγε ποιητικό τέχνασμα που υπηρετεί την αντίθεση και, ταυτόχρονα, τη συμφιλίωση των εικόνων;

Σε αντίθεση με την πλειονότητα των χαϊκού άλλων δημιουργών, χρησιμοποιείται η στίξη. Αυτό το έχουμε ξαναδεί σε άλλη ποιητική συλλογή με χαϊκού των εκδόσεων Ιωλκός πριν από λίγα χρόνια. Επιπλέον, ο Παπαβασιλείου χρησιμοποιεί εύστοχα την άνω τελεία μετά τον πρώτο (σπανιότερα μετά τον δεύτερο) στίχο^. και πάλι, θαρρείς, αντιδιαστέλλει και ταυτόχρονα συμφιλιώνει τις έννοιες:

            Χαμένοι φίλοι^.

στα ξερά χαμόκλαδα

            σκοντάφτει ο νους.

Ωστόσο, όλη αυτή η διακριτική μουσικότητα, όλη η κρυφή χορογραφία του μέτρου δεν αποτελεί αυτοσκοπό^. εκφράζει το μόνιμο καρδιοχτύπι του ποιητή. Αυτό τροφοδοτείται από το καλειδοσκόπιο των εικόνων, την αποκαλυπτική φαντασμαγορία των στιγμών. Το χωλό κορίτσι αναδεικνύεται πρώτο στο κουτσό, το φως του ήλιου ματώνει τα σύννεφα, ο νους σκοντάφτει στα ξερά χαμόκλαδα, τα σάπια φύλλα των δέντρων θυμίζουν αποκόμματα ήλιου. Και πιο δίπλα, τα λυπημένα ναυάγια, το τυφλό παιδί, η ταφή σκαθαριού.

Όπως είναι φανερό, η παρούσα ποιητική συλλογή δεν αρνείται το μαύρο του κόσμου, τη δυστυχία και τη φθορά. Είναι χαρακτηριστικά τα τελευταία χαϊκού και των τριών ενοτήτων: της πρώτης αποτελεί προτροπή να σταματήσει το κλάμα, της δεύτερης αναφέρεται στη μοναξιά και της τρίτης τονίζει την ταπεινότητα της βιολογικής μας υπόστασης:

Στα ιατρεία

            πρόζες ταπεινότητας

            οι ψίθυροί μας.

Με αυτό το ποίημα κλείνει η συλλογή. Ο Βασίλης Παπαβασιλείου μάς προσφέρει ταπεινές και φευγαλέες εκλάμψεις, στις οποίες αποκαλύπτονται η ευτυχία και ─ ταυτόχρονα ─ η δυστυχία του κόσμου. Τα χαϊκού του αποτελούν πολύτιμα στιγμιότυπα αφύπνισης της συνείδησής μας, καθοδηγώντας μας να μυηθούμε στην εγγενή χαρμολύπη της πλάσης:

Όλη τη νύχτα

            ο βοριάς νανούριζε

            τη χαρμολύπη.

Νίκος Παπάνας