«Καμία βεβαιότητα δεν έχω, βλέποντας όμως τ’ αστέρια μπορώ να ονειρευτώ!» Βίνσεντ Βαν Γκογκ.

Ο Βαν Γκογκ ζωγραφίζει την Έναστρη νύχτα από το κελί του στο άσυλο φρενοβλαβών του Σαιντ Ρεμί ντε Προβένς, όπου έχει εισαχθεί οικειοθελώς. Η εποχή, λίγοι μήνες μετά τον αυτοτραυματισμό του στο αριστερό αυτί, που ακολούθησε τη μοιραία συγκατοίκησή του στην Αρλ με τον συνάδελφο και φίλο του Πωλ Γκωγκέν. Ο Βίνσεντ προδόθηκε από το ρομαντικό όνειρό του για μια κοινότητα καλλιτεχνών, που θα αποτελούσε ένα χωνευτήρι απόψεων και τεχνικών γύρω από τη ζωγραφική. Ο Γκωγκέν, άνθρωπος δεσποτικός με ανυποχώρητες βεβαιότητες, δεν δίστασε να συγκρουστεί με τον Βίνσεντ προσπαθώντας να του επιβάλλει τις απόψεις του. Από την άλλη, ο Βαν Γκογκ το μόνο που ήθελε ήταν συντροφιά και επικοινωνία. Βέβαια και αυτός άγιος δεν ήταν. Ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ ήταν ένας άνθρωπος θορυβώδης, χαοτικός, με μια ψυχή όμως πέρα για πέρα αθώα.

Δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν πιο αντιδιαμετρικοί χαρακτήρες από αυτούς τους δύο. Η κατάληξη ήταν μοιραία για τον Βαν Γκογκ.

η αναγγελία του θανάτου του στην εφημερίδα

Η Έναστρη νύχτα, που αποτελεί σφραγίδα στη συνείδηση του κόσμου, ορόσημο στη σύγχρονη ζωγραφική, δεν είναι ένα και μόνο έργο. Είναι 21 μελέτες, 21 διαφορετικές εκδοχές που ο Βίνσεντ ζωγραφίζει στο κελί του – παραλείποντας πάντα τα κάγκελα. Είναι έργα με λάδι αλλά και κάρβουνο. Μια σαρωτική θέα της άποψης που ο ζωγράφος αντικρίζει στην απομόνωσή του, και βέβαια μια φευγαλέα αλλά δηλωτική ματιά στον ταραγμένο, τυρβώδη εσωτερικό του κόσμο. Και φυσικά ο Βαν Γκογκ δεν βασίζεται σε γνώσεις αστρονομίας.

ένα από τα σχέδια της Έναστρης Νύχτας

Αμέτρητες μελέτες έχουν γραφτεί γύρω από το συγκεκριμένο έργο. Αστρονόμοι, συνδυάζοντας τις ημερομηνίες, καταλήγουν ότι ο καλλιτέχνης – χωρίς να το γνωρίζει – απεικονίζει την Αφροδίτη, το άστρο της αυγής, που τις ημέρες εκείνες (Ιούνιος 1889) ήταν ιδιαίτερα φωτεινή, αλλά και τον πλανήτη του Άρη και το φεγγάρι.

Πρόκειται για το άλλο φως, αυτό της σκοτεινιάς, το φως στη σκοτεινιά της θυελλώδους ψυχικής κατάστασης του Βίνσεντ. Ειδικά για τη χρήση του κίτρινου επιστήμονες, άλλης βέβαια, ειδικότητας καταθέτουν ότι αποτελεί συνέπεια της αγωγής που έπαιρνε. Και όσο πιο στροβιλιστά και έντονα γίνονται τα χρώματα γύρω από τους πλανήτες, το φεγγάρι και το γαλαξία – που τότε ονομαζόταν σπειροειδές νεφέλωμα – τόσο βαθύτερα βυθίζεται ο Βαν Γκογκ εντός του, και όλα αναμιγνύονται, λιώνουν θαρρείς, μετατρέπονται σε ένα κράμα, στη δίνη που για τον ζωγράφο είναι το σύμπαν, ως ένας ζωντανός, δυναμικός τόπος. Ένα σύμπαν ζυμωμένο στον κοσμικό αντιδραστήρα του δικού του καμβά.

Όπως η ποίηση του Ουώλτ Ουίτμαν μιλά για την αιωνιότητα μέσα από το αέναο της φύσης, έτσι και ο Βαν Γκογκ δημιουργεί ένα έργο οραματισμού, έναν κόσμο παραισθητικό, που δίνει την αίσθηση και, εκ του αποτελέσματος, τη βεβαιότητα ότι ο καλλιτέχνης στέκεται στο χείλος της αιωνιότητας.

Γράφει ο Βαν Γκογκ σε μία από τις μυριάδες επιστολές στον αδελφό του Τεό (που, αν και μικρότερος, τον στήριξε οικονομικά, καλλιτεχνικά και κυρίως ηθικά, σε όλη τη βασανισμένη ζωή του, και πέθανε μόλις έξι μήνες μετά την αυτοκτονία του Βίνσεντ): «Το στερέωμα δεν είναι λιγότερο προσβάσιμο από τις κουκίδες των πόλεων πάνω στο χάρτη. Όπως παίρνουμε το τρένο για να πάμε στη Ρουέν, έτσι παίρνουμε το θάνατο για ν’ ανέλθουμε στ’ αστέρια».  Πρόκειται για μια σαφή προαναγγελία αποχώρησης.

Άπειροι οι συμβολισμοί στο εμβληματικό τούτο έργο. Το οποίο, παρεμπιπτόντως να αναφέρουμε πως, ο ίδιος ο Βαν Γκογκ θεωρούσε πλήρη αποτυχία, σε τέτοιο βαθμό που παρέλειψε – και για οικονομικούς λόγους – να στείλει στον αδελφό του προς πώληση στην γκαλερί του. Επίσης εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Βαν Γκογκ πούλησε μόνο έναν πίνακα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Μοναδικά σταθερά σημεία του έργου είναι τα αρχιτεκτονικά στοιχεία˚ τα σπίτια του χωριού – το οποίο όμως είναι φανταστικό, δεν εμπεριέχεται στη θέα που αντικρίζει από το παράθυρό του – και τα κυπαρίσσια, βαθυπράσινα και στροβιλιστά και αυτά. Μην ξεχνάμε ότι στη μεσογειακή παράδοση το κυπαρίσσι είναι σύμβολο θανάτου. Στο έργο ωστόσο του Βαν Γκογκ αποτελεί έναν κρίκο ανάμεσα σε γη και ουρανό. Άρα, πρόκειται επιπλέον για ένα στοιχείο αιωνιότητας, καθώς μας συνδέει με έναν ουρανό βιβλικών διαστάσεων.

ο Βίνσεντ Β.Γκ. σε παιδική ηλικία (λεπτομέρεια από ομαδική φωτογραφία)

Και καθώς τα συμπτώματα της αρρώστιας του Βαν Γκογκ δημιουργούν ηλεκτρικές εκρήξεις στον εγκέφαλό του, εκείνος με τα μπλε του κοβάλτιου, τα λουλακί, τα κίτρινα του ψευδάργυρου και του σαφράν, με στρόβιλους και αέρηδες μαΐστρους, βυθίζεται, ρουφιέται όλο και βαθύτερα εντός του, δημιουργώντας όλο και εντονότερες δίνες, που περιβάλλουν σαν θηλαία άλως τα αστρικά σώματα όπως ο Βίνσεντ τα απεικονίζει˚ μια θηλή απ’ όπου ο ίδιος λαχταρά να ρουφήξει ζωή και αγάπη.

Έτσι δομεί ένα έργο ορόσημο στη σύγχρονη ζωγραφική, έναν ουρανό απαράμιλλο, που δίνει την ευκαιρία στον κοινό άνθρωπο να ρίξει μια λοξή ματιά σε έναν σπάνιο κόσμο. Στη σύνδεση του καλλιτέχνη με το αέναο σύμπαν.

«Σαν τι να προσμένει να πέσει η γαλήνη;

Σ’ ανθρώπους κλειστούς που μετρούν τον καημό τους

δεν είναι ουρανός μηδέ αγγέλου ευφροσύνη

τ’ αστέρια κρατούν έναν κόσμο δικό τους».

(απόσπασμα από το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, Παντούμ).