Μια «ολιστική» μελέτη για τη Σαπφώ από τον Λέσβιο φιλόλογο Αθανάσιο Φραγκούλη
O Θανάσης Φραγκούλης γεννήθηκε στον Σκουτάρο Λέσβου το 1941 . Τέλειωσε το Γυμνάσιο Καλλονής Λέσβου το 1960 και αποφοίτησε από το Φιλολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1965. Το 1975 έλαβε υποτροφία του ΙΚΥ, έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Αγγλία και έλαβε διδακτορικό δίπλωμα στην Κλασική Φιλολογία –Αρχαία Ελληνική Τραγωδία το 1977 με θέμα «The Dramatic Role of the Sophoclean Chorus». Υπηρέτησε ως καθηγητής σε διάφορα Γυμνάσια και Λύκεια της Λέσβου και της Νέας Σμύρνης και διετέλεσε Προϊστάμενος της Γ΄ ΓΕΜΕ Πειραιά, Διευθυντής του Γυμνασίου Μανταμάδου Λέσβου και του Πειραματικού Λυκείου της Ευαγγελικής Σχολής. Διετέλεσε ακόμη Σχολικός Σύμβουλος στο Ν. Χίου και στο Νομαρχιακό Διαμέρισμα Πειραιά. Υπήρξε μέλος ομάδων εργασίας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για την αναμόρφωση των Αναλυτικών Προγραμμάτων και των Προγραμμάτων Σπουδών του Γυμνασίου και του Λυκείου και μέλος επιτροπών αναμόρφωσης, κρίσης και συγγραφής σχολικών βιβλίων. Ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα στον χώρο της εκπαίδευσης και έχει γράψει πολλά άρθρα πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού σε τοπικές εφημερίδες, όπως τα Επίκαιρα Νέας Σμύρνης, τα Αιολικά, τα Κυριακάτικα Αιολικά και το Εμπρός της Μυτιλήνης, στο οποίο και τώρα αρθρογραφεί. Διετέλεσε ακόμη Γενικός Γραμματέας της Εστίας Νέας Σμύρνης και Έφορος της βιβλιοθήκης της (2011-2014). Σήμερα είναι συνταξιούχος και κατοικεί στη Ν. Σμύρνη.
Πριν λίγο καιρό από τις Λεσβιακές εκδόσεις «Μύθος» κυκλοφόρησε μια ιδιαιτέρως καλαίσθητη έκδοση, 478 σελίδων, με πλουσιότατο εικονογραφικό υλικό και τίτλο: «Σαπφώ. Μελιχρόν αύχημα Λεσβίων»
Για τη μελέτη αυτή, καρπό πολύχρονης μελέτης και έρευνας, μιλάμε με τον συγγραφέα.
Αγαπητέ κύριε Φραγκούλη, ποια ήταν η αιτία να ασχοληθείτε με τη Σαπφώ;
Ένας κλασικός φιλόλογος και μάλιστα Λέσβιος έχει πολλούς λόγους να ασχοληθεί με το βίο και το έργο της Σαπφώς. Ως κλασικός φιλόλογος ένιωσα την ανάγκη να επικοινωνήσω άμεσα και χωρίς μεσολαβητές με τα ποιήματά της και να προσπαθήσω να ανακαλύψω το χρυσάφι που κρύβουν μέσα τους. Ως Λέσβιος θεώρησα πως είχα χρέος να μελετήσω μια προσωπικότητα που τίμησε και τιμά τη Λέσβο και αποτελεί «γλυκό καύχημά» της, όπως έλεγαν οι αρχαίοι.
Γράφετε στον πρόλογό σας ότι το συγκεκριμένο βιβλίο έρχεται να καλύψει ένα κενό. Ποιο είναι αυτό;
Η βιβλιογραφία δείχνει πως πολλοί Έλληνες φιλόλογοι μπορεί να ασχολήθηκαν με επιμέρους ζητήματα που αφορούν τη ζωή και το έργο της μεγάλης ποιήτριας, όπως η οικογένειά της, οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες έζησε, η συμμετοχή της στους πολιτικούς αγώνες της Λέσβου και η εξορία της, μπορεί να μετέφρασαν ένα ή περισσότερα ή και όλα τα ποιήματά της, μπορεί να ανέλυσαν ένα ή περισσότερα από αυτά, αλλά κανείς δεν ασχολήθηκε σοβαρά με όλα αυτά μαζί. Αυτό εννοώ, όταν λέω ότι το βιβλίο αυτό έρχεται να καλύψει κάποιο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία: αυτό αποτελεί μια «ολιστική» μελέτη της ζωής και του έργου της μεγάλης ποιήτριας.
Δώστε μας το περιεχόμενο των τριών κεφαλαίων του βιβλίου.
Η ύλη του βιβλίου κατανέμεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται λόγος για τη ζωή της Σαπφώς και δίνονται τα βιογραφικά της στοιχεία. Γίνεται ακόμη αναφορά στις πολιτικές διαμάχες που είχαν ξεσπάσει στη Λέσβο, την εμπλοκή της ποιήτριας σε αυτές και την εξορία που υπέστη. Ιδιαίτερος λόγος γίνεται για τη φύση του Κύκλου της ποιήτριας και διερευνάται το θέμα της ηθικής της ποιότητας που καταλήγει στην ηθική της δικαίωση. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στο έργο της ποιήτριας, και πιο συγκεκριμένα στις πηγές και την ταξινόμηση των ποιημάτων της, τη σύνθεση και τη διάσωσή τους, τα είδη τους, την γλώσσα και το ύφος τους και την επίδραση που άσκησε αυτό στους μεταγενέστερους. Στο τρίτο μέρος, που θεωρώ πιο σημαντικό, παρατίθενται τα σωζόμενα αποσπάσματα των ποιημάτων της ποιήτριας στο πρωτότυπο και σε δική μου ρυθμική απόδοση και ακολουθεί λεπτομερής φιλολογική ανάλυση και προσέγγιση με απόλυτο σεβασμό του κειμένου και αξιοποίηση πολλών σύγχρονων πηγών. Ας σημειωθεί πως σε ένα Παράρτημα που ακολουθεί αναλύονται το «Ποίημα των αδελφών» και το «Ποίημα της Κύπριδας», αποσπάσματα που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα.
Πού αποδίδετε την τεράστια διάδοση και τη διαχρονικότητα της ποίησης της Σαπφούς;
Εκείνο που συνέβαλε στην τεράστια διάδοση και τη διαχρονικότητα της ποίησης της Σαπφώς ήταν η σπάνια προσωπικότητά της και η δράση της ως γυναίκας από τη μια και η φύση της ποίησής της από την άλλη. Το ποιητικό της έργο είναι αυτό που την καθιέρωσε και την έκανε «αθάνατη». Δεν είναι μόνο πως αυτή καινοτόμησε στη μορφή και το περιεχόμενο της Λυρικής ποίησης που άκμαζε στην εποχή της, εισάγοντας ένα νέο είδος, τη Μελική ποίηση, αλλά και καθιέρωσε ένα νέο είδος στροφής που ονομάστηκε «σαπφική». Πέρα από αυτό χρησιμοποίησε μια νέα θεματολογία, μένοντας μακριά από τα θέματα των σύγχρονων ποιητών, όπως ο συμπατριώτης και γνώριμός της Αλκαίος, μια θεματολογία που στρέφεται γύρω από τον έρωτα στην οποία κυριαρχεί η μορφή της θεάς Αφροδίτης. Η Σαπφώ είναι η πρώτη γυναίκα που τόλμησε να στρέψει την ποίηση προς τις γυναίκες και να μιλήσει γι’ αυτές και τα προβλήματά τους. Αυτή μέσα από τη δράση και το έργο της καθιέρωσε τον εαυτό της ως «αιώνιο πρότυπο γυναίκας» και γι’ αυτό τιμάται και θαυμάζεται διαχρονικά παγκοσμίως.
Γιατί η Σαπφώ έγινε αντικείμενο μελέτης στο εξωτερικό πολύ περισσότερο από ό τι στην Ελλάδα;
Το έργο της Σαπφώς έγινε αντικείμενο μελέτης σε όλες τις ιστορικές περιόδους τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Και ήταν φυσικό αυτή να γίνει αντικείμενο μελέτης πολύ περισσότερο στο εξωτερικό απ’ ό τι στην Ελλάδα για πολλούς και διάφορους λόγους. Πρώτα πρώτα η ελληνική κοινωνία είναι παραδοσιακά συντηρητική και, όπως συμβαίνει σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, είδε με επιφύλαξη τις ριζοσπαστικές, προοδευτικές και μοντέρνες ιδέες που η Σαπφώ εισήγε με το έργο της. Έπειτα, το Βυζάντιο και ο Χριστιανισμός τήρησε γενικά απαξιωτική στάση απέναντι στο έργο της που το είδε ως έργο μιας γυναίκας ειδωλολάτρισσας που περιείχε πολλές ιδέες που συγκρούονταν με το θρησκευτικό ιδεώδες που προωθούσε ο Χριστιανισμός και οι Πατέρες της Εκκλησίας. Ας λάβουμε, τέλος, υπόψη πως κάθε τι νέο και μοντέρνο ξεκινά από το εξωτερικό και μετά από πολύ καιρό μεταφυτεύεται στη χώρα μας. Ο όρος, για παράδειγμα, Σαπφικός Μοντερνισμός (Sapphic Mondernism) που αναφέρεται σε μια σύγχρονη λυρική τεχνική που αναπαριστά τις ιδέες, τις εικόνες και τα μοτίβα των έργων της Σαπφώς καθιερώθηκε και εδραιώθηκε στην Αμερική και από εκεί διαδόθηκε και αλλού.
«Η Σαπφώ αποτελούσε πάντοτε μια μορφή αμφιλεγόμενης κριτικής» γράφετε σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου σας που έχει τον τίτλο «Η Σαπφώ εταίρα ή εταιρίστρια;». Ποιο είναι το αντικείμενο – θέμα αυτής της αμφιλεγόμενης κριτικής;
Το αντικείμενο –θέμα που απασχόλησε, απασχολεί και όπως φαίνεται, θα απασχολεί για πολύ ακόμη τη λογοτεχνική κριτική είναι η ηθική ποιότητα της ποιήτριας και η φύση της σχέσης της με τις μαθήτριές της, δηλαδή το αν η Σαπφώ υπήρξε γυναικεράστρια ή εταίρα. Όσον αφορά αυτό το θέμα θα ήθελα να παρατηρήσω πως δεν υπάρχουν πηγές από τον 6ο αι. π. Χ. που να αποδίδουν στην ποιήτρια κάποια κατηγορία για ακόλαστη ζωή και σεξουαλική διαστροφή. Αλλά και από το σωζόμενο έργο της δε συνάγεται κάτι τέτοιο, γιατί, όπως λέει ο Page, από τους πιο έγκυρους μελετητές του έργου της Σαπφώς, εκτός από μια πιθανή περίπτωση (απόσπ. 31 L-P) δεν υπάρχει ούτε μια λέξη στα σωζόμενα αποσπάσματα από το έργο της που να βεβαιώνει πως οι σχέσεις της ποιήτριας με τις μαθήτριές της ήταν πονηρές και διεφθαρμένες.
Πόσο δύσκολο είναι να αποδοθούν-μεταφραστούν τα ποιήματα της Σαπφώς στα Νέα Ελληνικά;
Η μετάφραση και η μεταφορά ενός ποιήματος από την αρχαία ελληνική στη Νέα είναι αρκετά δύσκολη υπόθεση. Όπως είναι γνωστό, ένα ποίημα έχει κάποια γνωρίσματα μορφής και περιεχομένου. Έχει κάποιο ύφος, εκφράζει κάποια συναισθήματα και πάνω απ’ όλα μεταφέρει κάποιο μήνυμα. Ο μεταφραστής οφείλει να τα προσέξει όλα αυτά και να μην προδώσει τον ποιητή που μεταφράζει. Και αν είναι δύσκολο να μεταφράσει κανείς ένα οποιοδήποτε ποίημα, είναι πολύ δυσκολότερο να μεταφέρει στη Νέα ελληνική ένα ποίημα της Σαπφώς που είναι γραμμένο σε μια ιδιάζουσα γλώσσα, την αιολική, και είναι συνθεμένο σε μια ειδική στροφή, τη σαπφική.
