Η λογοτεχνική Αθήνα της Μπελ Επόκ: ένας γνωστός άγνωστος
Ποιες συνθήκες ευνοούν την άνθιση της λογοτεχνίας και την ανάπτυξη της τέχνης; Από ποια γεγονότα ευνοείται ο πολιτιστικός νεωτερισμός; Σε ποια χρόνια εμφανίζονται οι μεγάλες μορφές στα Γράμματα οι οποίες διαμορφώνουν τα κυρίαρχα λογοτεχνικά ρεύματα; Τέτοια ήταν τα χρόνια της «Ωραίας Εποχής» (Belle Epoche), δηλαδή της περιόδου οικονομικής ευημερίας για την Ευρώπη, ανάμεσα στον Γαλλοπρωσικό Πόλεμο (1871) και τον Πρώτο Παγκόσμιου Πόλεμο (1914), με την εμφάνιση του ηλεκτροφωτισμού, των αυτοκινήτων, των κινηματογράφων και των αεροπλάνων. Είναι η εποχή κατά την οποία η Ελλάδα προσπαθεί να συνέλθει από τον «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο (1897) και συγχρόνως δοκιμάζει διάφορους πολιτιστικούς νεωτερισμούς, με επιδράσεις και από την ευρωπαϊκή σκηνή, κυρίως το Παρίσι και τη Βιέννη, όπως οι οπερέτες στο θέατρο και ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία.
Το βιβλίο του Διονύση Μουσμούτη “Παλαιαί φιλολογικαί ημέραι” είναι μια συλλογή κειμένων του Δημήτριου Λαμπίκη που αναφέρονται στην ελληνική λογοτεχνία και τον πολιτισμό, επικεντρωμένα στην εποχή του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Η εισαγωγή του βιβλίου από τον επιμελητή της έκδοσης Διονύσιο Μουσμούτη αποτελεί συγχρόνως έναν κυριολεκτικό και μεταφορικό χάρτη της φιλολογικής κίνησης στην Αθήνα της εποχής, ενώ το επίμετρο περιέχει σύντομα και χρήσιμα βιογραφικά σημειώματα για όλες τις προσωπικότητες που αναφέρονται στα κείμενα του Λαμπίκη.
Ο τίτλος του βιβλίου «Παλαιαί Φιλολογικαί Ημέραι» ήταν και τίτλος της σειράς ογδόντα άρθρων τα οποία δημοσίευσε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Δημήτριος Λαμπίκης (1889-1956) στην εφημερίδα «Πολιτεία», διατελώντας αρχισυντάκτης των λογοτεχνικών περιοδικών «Φιλολογική Κυψέλη» και «Εικονογραφημένο Παρνασσός» και διευθυντής της βιβλιοθήκης του Δήμου Αθηναίων. Τα κυριότερα βιβλία του είναι «Σελίδες διπλωματικής ιστορίας» (1915), «Πώς αγαπούν οι φθισικοί» (1924), «Απ’ όσα βλέπετε στην Αθήνα» (1930), «Αθηναϊκές αγάπες» (1932), «Ο ναύαρχος Κουντουριώτης» (1935) και «Αθηναϊκός δήμος» (1938).
Ο καταγόμενος από τη Ζάκυνθο επιμελητής της έκδοσης Διονύσης N. Μουσμούτης, είναι κριτικός και εκδότης, διευθυντής του μακροβιότερου Μεταπολεμικού μηνιαίου Περιοδικού («Ιστορία Éικονογραφημένη»), με πλούσιο συγγραφικό έργο για το θέατρο στη Ζάκυνθο, βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών με το Βραβείο Δοκιμίου του Ιδρύματος Ουράνη για το βιβλίο του «Ούγκο Φόσκολο, Ιστορικά και βιογραφικά παραλειπόμενα» (2011), επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ (2021). Ο Μουσμούτης, μέσα από τα επιλεγμένα κείμενα του Λαμπίκη αλλά και τη δική του μεστή εισαγωγή, αναβιώνει τις φιλολογικές και λογοτεχνικές συζητήσεις της «Ωραίας Εποχής» στην Αθήνα, δίνοντας στους αναγνώστες μια εικόνα για τις πνευματικές τάσεις και το κλίμα αυτών των χρόνων. Στο έργο του, ο Μουσμούτης αναφέρεται στους λογοτέχνες και τους διανοούμενους που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη ελληνική σκέψη και τέχνη.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 2ου αιώνα, η Αθήνα παρέμενε σχετικά μικρή και αδιάφορη ως πολιτική και οικονομική δυναμική, κατάφερε ωστόσο να αναπτυχθεί και να αποτελέσει χώρο πνευματικής αναγέννησης και συνάντησης ιδεών. Οι ευρωπαϊκές επιρροές συντέλεσαν στην αλλαγή της πολιτιστικής ταυτότητας της πόλης. Η Αθήνα άρχισε να αποκτά μια ιδιαίτερη αίσθηση ευρωπαϊκής κομψότητας και πνευματικής άνθησης, η οποία εκδηλώθηκε έντονα στον τομέα της λογοτεχνίας.
Η μετάφραση έργων από τις μεγάλες ευρωπαϊκές λογοτεχνικές παραδόσεις ενίσχυσε την αλληλεπίδραση με τα ευρωπαϊκά κινήματα και τη διεθνή λογοτεχνία. Στο καφενείο «Βύρων», Πανεπιστημίου και Εμμανουήλ Μπενάκη (τότε: Προαστίου), στέκι της εκδοτικής ομάδας του περιοδικού «Ανεμώνη», άνθισαν συζητήσεις περί του Όσκαρ Ουάιλντ, ηθικής και αμοραλισμού. Οι Αθηναίοι διανοούμενοι της εποχής ανήκαν σε έναν κόσμο που συνδύαζε την εθνική τους ταυτότητα με την ανάγκη για συμμετοχή στον ευρωπαϊκό πνευματικό χώρο. Στο επίκεντρο της λογοτεχνικής ζωής βρέθηκαν εκδοτικοί οίκοι, λογοτεχνικά περιοδικά και πολιτιστικές συναντήσεις, που συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας έντονα πνευματικής και καλλιτεχνικής ατμόσφαιρας. Η Αθήνα της Μπελ Επόκ γνώρισε λογοτέχνες, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Γεώργιος Σουρής, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αλλά και νεότερους, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, οι οποίοι άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία.
Ο Μουσμούτης εξετάζει την πορεία της ελληνικής φιλολογίας και τη σχέση της με τις ευρωπαϊκές πνευματικές τάσεις της εποχής και τοποθετεί τα λογοτεχνικά έργα και τα φιλολογικά ρεύματα στο πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής τους, καταυγάζοντας και τα ρεύματα και τις συνθήκες. Μέσα από τα κείμενα του Λαμπίκη γνωστές και άγνωστες προσωπικότητες με τις απόψεις, τις συνήθειες, τις συζητήσεις, τις συγκρούσεις, τα πειράγματα, τα στέκια τους. Το κεντρικό σημείο αναφοράς των προσώπων του βιβλίου είναι το καφενείο «Νέον Κέντρον» στην οδό Πανεπιστημίου, στέκι κυρίως των Επτανησίων, το οποίο αναδείχθηκε σε φημισμένο πνευματικό κέντρο χάρις στον ποιητή Στέφανο Μαρτζώκη και τον κύκλο του: «Το καφενείον εδοξάσθη από τον Μαρτζώκη και ο Μαρτζώκης εδοξάσθη από τον καφενείο»…. Στους θαυμαστές του Μαρτζώκη ανήκει και ο Βάρναλης. Ορισμένοι από το «ημιμόνιμο πλήρωμα του καφενείου» ήταν ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος, οι ποιητές Κώστας Ουράνης και Άγγελος Σικελιανός, ο ποιητής και ακαδημαϊκός Τάκης Παπατσώνης, ο πεζογράφος Δημοσθένης Βουτυράς. «Και γαλαξίας ακόμη ολόκληρος από γνωστούς και άγνωστους ποετάστρους διαρκώς τιτιβίζοντας, από φιλολογικούς νεοσσούς δειλά ραμφίζοντας διάφορα φιλολοφικά απορρίμματα, γηραιούς νυκτοκόρακας της ζωής αποβαλόντας μαζί με άλλας σκηνοθεσίας και την έξιν του δις γευματίζειν εντός της μιας και αυτής ημέρας, κληρικοί καθήμενοι, καλόγηροι δραπετεύσαντες από άγνωστα μοναστήρια και παντοδαπόν άλλο πλήθος …».
Η αφήγηση του Λαμπίκη είναι πυκνή και διανθισμένη με διαλόγους που ζωντανεύουν τα πρόσωπα και τις περιστάσεις. Τα περιστατικά διατηρούν το ζωηρό ενδιαφέρον του αναγνώστη με την αμεσότητα της αναπαράστασης και τις, συνήθως αστείες, υποδηλώσεις τους. Εντυπωσιακό είναι το περιστατικό με τον πρώτο διαγωνισμό επιθεωρητών «Μέσης Εκπαιδεύσεως» αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, για την κάλυψη των αναγκών στα σχολεία των Νέων Χωρών. Οι εξεταστές ρώτησαν, μεταξύ άλλων, τους υποψήφιους επιθεωρητές, για την πατρότητα των γνωστών στίχων του Διονυσίου Σολωμού «Του πατέρα σου σαν έλθεις/δεν θα βρεις παρά τον τάφο», με έναν υποψήφιο να απαντά ότι πρόκειται για ποίημα του «πρίγκηπος Νικολάου αναγγέλλοντος διά τούτου εκ Θεσσαλονίκης εις τον αδελφόν του Στρατηλάτη εις τα Ιωάννινα τον θάνατον του πατρός των»! Αστεία είναι η ιστορία με τον αθηναϊκό τύπο Ίβο, τον οποίο σατίριζε η περίφημη επιθεώρηση «Παναθήναια» του 1908 (θέατρο «Νέα Σκηνή», αργότερα «Κοτοπούλη», σήμερα ξενοδοχείο). Ο Ίβος θύμωσε και αποφάσισε να μονομαχήσει με τον θεατρικό συγγραφέα Τσοκόπουλο, με κουμπούρες οι οποίες όμως είχαν στραγάλια αντί σφαιριδίων, ωστόσο το μυστικό αποκαλύφθηκε στον Ίβο μετά τη μονομαχία! Ενδεικτική της πενίας των λογοτεχνών της εποχής είναι η ιστορία που «έκαμε εύθυμον πάταγον εις τους φιλολογικούς κύκλους» με το σακί πιπέρι το οποίο πρότεινε ο Ανδρέας Καραβίδας να πληρώσει για τη διόρθωση και επέκταση στίχων του τον Στέφανο Μαρτζώκη και το οποίο κατέληξε στον Βαρλέντη και τον Μαλακάση.
Ο Μουσμούτης εύστοχα χαρακτηρίζει το κείμενο του Λαμπίκη ανεκτίμητης αξίας για τις πληροφορίες του και «γοητευτικό ταξίδι στη λογοτεχνική Αθήνα της Μπελ Επόκ». Μία από τις κατηγορίες πληροφοριών που με χαριέστατο ύφος προσφέρει το κείμενο του Λαμπίκη αποτελούν οι μαρτυρίες για φιλολογικά περιοδικά, από το περίφημο Σκριπ μέχρι τα βραχύβια Ανεμώνη, Νέον Φως, Ανατροπή, Αλκή, Πανελλήνιον και ακόμη τα περιοδικά Δάφνη, Εμπρός, Πολιτισμός, Το Περιοδικόν μας του Γεράσιμου Βώκου και τα Ελλάς και Παρνασσός, «μικροτέρας -από τα προαναφερθέντα- φιλολογικότητος και διά τούτο, μεγαλυτέρας κυκλοφορίας και φυσικής μακροβιότητος». Στο κείμενο του Λαμπίκη γίνεται προφανές ότι ο θεσμός του λογοτεχνικού περιοδικού ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της λογοτεχνίας και του δημόσιου διαλόγου και πολύ σωστά ο Μουσμούτης έχει ενσωματώσει στο τέλος του βιβλίου ενημερωτικό κατάλογο των περιοδικών που αναφέρονται στο κείμενο. Επίσης σημαντικός ήταν ο ρόλος των σωματείων, ορισμένα από τα οποία συνδέονται με ορισμένα καφενεία και περιοδικά, όπως το περιοδικό «Ανεμώνη» που εκδόθηκε από θαμώνες του καφενείου «Βύρων» (1910) και το σωματείο «Καλλιτεχνική συντροφιά» που ιδρύθηκε από θαμώνες του καφενείου «Μαύρος Γάτος» (1917-1921).
Μετά από την ανάγνωση του βιβλίου «Παλαιαί Φιλολογικαί Ημέραι» δεν μπορώ παρά να «βλέπω» αλλιώς σημεία της Αθήνας όπως την αρχή της οδού Αγίου Κωνσταντίνου (καφενείο «Λεσχίδιον»), τη συμβολή της οδού Ακαδημίας με την Ασκληπιού (λογοτεχνικό καφενείο «Μαύρος Γάτος»), τη συμβολή της Πανεπιστημίου με την Εμμανουήλ Μπενάκη (λογοτεχνικό καφενείο «Βύρων»), την οδό Στουρνάρα (ημιυπόγειο μαγειρείο του Πανιάρα, ιδιότυπου Μαικήνα φοιτητών του Πολυτεχνείου και καλλιτεχνών), τη στοά Φέξη στον οδό Γλάδστωνος (καφενείο «Ευρώπη»), το ξενοδοχείο Τιτάνια στον οδό Πανεπιστημίου (ζαχαροπλαστείο «Ηνωμένα Βουστάσια»), γωνία Σόλωνος και Ανδρέα Λόντου (Καφενείο «Καρατζά»), τη συμβολή της λεωφόρου Κηφισίας με τη λεωφόρο Αλεξάνδρας (έπαυλις Θων, στέγαζε συγκεντρώσεις λογίων, με πιο σημαντική τη συνάντηση της παρέας του Νέου Κέντρου, 1912).
Η Μπελ Επόκ στην Αθήνα ήταν μια περίοδος μεταβατική, όπου οι ιδέες και οι αναζητήσεις του παρελθόντος συγκρούονταν και συγχωνεύονταν με την ανάγκη για σύγχρονη ταυτότητα και εκσυγχρονισμό. Η κοινωνία της Αθήνας ήταν έντονα συνδεδεμένη με τη λογοτεχνία και τις τέχνες, και τα λογοτεχνικά στέκια λειτούργησαν ως τόποι ανάπτυξης των πνευματικών κύκλων. Οι προσωπικότητες που εμφανίστηκαν και τα έργα που δημιουργήθηκαν τότε επηρεάζουν την ελληνική λογοτεχνία μέχρι σήμερα.
Το πρωτότυπο και γλαφυρό βιβλίο “Παλαιαί Φιλολογικαί Ημέραι” είναι έργο που αφορά τους μελετητές της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και κάθε ενδιαφερόμενο για την ιστορία της ελληνικής διανόησης και για την ανάπτυξη της ελληνικής γραμματείας μέσα από τις θεαματικές αλλαγές στην καμπή του 20ού αιώνα.
Πηνελόπη Παπαϊωάννου, φιλόλογος MSc
