Ο λεγόμενος « μύθος τού Πρωταγόρα» 1
΄Ηταν κάποτε μια εποχή που υπήρχαν μεν θεοί, αλλά δεν υπήρχαν θνητά γένη. Σαν ήρθε όμως ο καιρός ο καθορισμένος από τη μοίρα για να γεννηθούν και αυτά, τότε οι θεοί τα πλάθουν μέσα στη γη κάνοντας μείγμα από χώμα και φωτιά και από όσα ανακατεύονται με φωτιά και χώμα. Όταν λοιπόν επρόκειτο να τα φέρουν αυτά στο φως, πρόσταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα2 να τους δώσουν εφόδια και να μοιράσουν στο καθένα τις ικανότητες που του πρέπει. Και τότε ο Επιμηθέας ζητά από τον Προμηθέα να τον αφήσει να κάνει αυτός τη μοιρασιά∙ « κι όταν κάνω τη μοιρασιά», είπε, «έλα να την εξετάσεις». Και έτσι, αφού τον έπεισε, άρχισε να μοιράζει. Μοιράζοντας, λοιπόν, σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς γρηγοράδα, ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με γρηγοράδα∙ άλλα πάλι τα προίκιζε με οπλισμό και σε άλλα που έδινε άοπλη φύση, γι’ αυτά επινοούσε για τη σωτηρία τους κάποια άλλη δύναμη. Εκείνα δηλαδή από αυτά που τα εφοδίαζε με μικρό μέγεθος, τους μοίραζε την ικανότητα να φεύγουν πετώντας ή τους έδινε υπόγεια κατοικία∙ σε όσα όμως έδινε μεγάλο μέγεθος, με αυτό ακριβώς το μέγεθος τα έσωζε∙ και τα άλλα, έτσι ισοζυγιάζοντας, τα μοίραζε. Αυτά τα μηχανευόταν, επειδή πρόσεχε μην τυχόν και αφανιστεί κανένα γένος. Αφού λοιπόν τα εφοδίασε με τρόπους που να αποφεύγουν την αλληλοεξόντωση, σοφιζόταν μέσα προστατευτικά σύμφωνα με τις εποχές του χρόνου που ορίζονται από τον Δία, ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και γερά δέρματα, ικανά να τα προφυλάσσουν από το κρύο και κατάλληλα για τους καύσωνες κι ακόμη φρόντιζε, όταν πηγαίνουν για ύπνο, να είναι για το καθένα τους τα ίδια αυτά στρώμα και δικό του και δοσμένο από τη φύση. Κι αφού πόδεσε άλλα με οπλές και άλλα με νύχια γερά και χωρίς αίμα, κατόπιν προμήθευε διαφορετικές τροφές στα διαφορετικά γένη, σε άλλα χόρτο από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες∙ είναι και κάποια, στα οποία έδωσε για τροφή το φάγωμα άλλων ζώων∙ και σ’ αυτά μεν έδωσε τη δυνατότητα να γεννούν λίγους απογόνους, ενώ σ’ εκείνα που τρώγονται από αυτά έδωσε τη δυνατότητα των πολλών απογόνων, εξασφαλίζοντας έτσι τη σωτηρία για το γένος τους. Επειδή όμως ο Επιμηθέας δεν ήταν πολύ γνωστικός, ξόδεψε χωρίς να το καταλάβει όλες τις ικανότητες στα άλογα ζώα∙ του απόμενε λοιπόν απροίκιστο ακόμη το ανθρώπινο γένος και απορούσε τι να κάνει.
Ευρισκόμενος σ’ αυτή την αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας για να εξετάσει τη μοιρασιά και βλέπει τα μεν άλλα ζώα να είναι τακτοποιημένα επιμελώς σε όλα, τον δε άνθρωπο και γυμνό και ξυπόλητο, χωρίς στρώμα και χωρίς όπλα∙ έφτανε κιόλας η καθορισμένη από τη μοίρα μέρα, κατά την οποία έπρεπε να βγει και ο άνθρωπος από τη γη στο φως. Κυριευμένος ο Προμηθέας από την απορία ποια σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, κλέβει την τεχνική ικανότητα του Ηφαίστου και της Αθηνάς3 μαζί με τη φωτιά 4 ⸺ γιατί ήταν αδύνατον να αποκτηθεί ή να χρησιμοποιηθεί αυτή η ικανότητα χωρίς τη φωτιά ⸺ και έτσι τα δωρίζει στον άνθρωπο. Την ικανότητα λοιπόν για να τα βγάζει πέρα στη ζωή του μ’ αυτόν τον τρόπο την απέκτησε ο άνθρωπος, όμως την πολιτική τέχνη δεν την είχε, γιατί αυτή ήταν κοντά στον Δία. Και στον Προμηθέα δεν επιτρεπόταν πλέον να μπει στην ακρόπολη, στην έδρα τού Δία∙ εκτός αυτού και οι φρουροί τού Δία ήταν φοβεροί. Τότε μπαίνει κρυφά στο κοινό οίκημα της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα στο οποίο οι δυο τους εργάζονταν στις τέχνες τους και, αφού έκλεψε του Ηφαίστου την τέχνη που έχει ως μέσο τη φωτιά, και την άλλη τέχνη, της Αθηνάς, τις δίνει στον άνθρωπο, και με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζονται για τον άνθρωπο πλούσια μέσα για τη ζωή του∙ όμως ο Προμηθέας εξαιτίας του Επιμηθέα ύστερα, καθώς λέγεται, πέρασε από δίκη για κλοπή.
Αφού λοιπόν ο άνθρωπος απέκτησε μερίδιο από τη θεϊκή μοίρα, πρώτα πρώτα, μόνος από τα ζώα πίστεψε σε θεούς λόγω της συγγένειάς του με το θείο, και άρχισε να στήνει βωμούς και αγάλματα θεών∙ έπειτα, γρήγορα άρθρωσε με την τέχνη του λαλιά και λέξεις και επινόησε κατοικίες και ρούχα και υποδήματα και στρωσίδια και [έμαθε να βρίσκει] τροφές από τη γη. ΄Ετσι εφοδιασμένοι οι άνθρωποι, στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι, και πόλεις δεν υπήρχαν∙ αφανίζονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί ήταν από κάθε άποψη πιο αδύναμοι από αυτά, και ναι μεν οι τεχνικές τους γνώσεις ήταν ικανοποιητικός βοηθός τους στο να βρίσκουν τροφή, αλλά ανεπαρκείς στον πόλεμο με τα θηρία∙ γιατί δεν κάτεχαν ακόμη την πολιτική τέχνη,5 της οποίας μέρος είναι η πολεμική. Ως εκ τούτου ένιωθαν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να βρίσκουν τη σωτηρία τους κτίζοντας πόλεις∙ κάθε φορά όμως που συγκεντρώνονταν, αδικούσαν ο ένας τον άλλον, επειδή δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα πάλι σκορπίζονταν εδώ κι εκεί και καταστρέφονταν. Και ο Δίας, καθώς φοβήθηκε για το γένος μας μη χαθεί ολότελα, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδημοσύνη και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχει τάξη και δεσμοί των πόλεων που να τις φέρνουν κοντά με φιλία. Ρωτάει λοιπόν ο Ερμής τον Δία με ποιον τελοσπάντων τρόπο να δώσει τη δικαιοσύνη και την αιδημοσύνη στους ανθρώπους: « Τι από τα δύο να κάνω, όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες, έτσι να μοιράσω και αυτές; Και έχουν μοιραστεί με τον εξής τρόπο: ΄Ενας που κατέχει την ιατρική είναι αρκετός και για πολλούς που δεν την ξέρουν, το ίδιο και οι άλλοι τεχνίτες. Και τη δικαιοσύνη λοιπόν και την αιδημοσύνη έτσι να τις βάλω μέσα στους ανθρώπους ή να τις μοιράσω σε όλους;». «Σε όλους», είπε ο Δίας, « και όλοι να έχουν μερίδιο∙ γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν πόλεις, εάν μετέχουν σε αυτές λίγοι όπως συμβαίνει στις άλλες τέχνες∙ και μάλιστα βάλε έναν νόμο από μένα να θανατώνουν σαν αρρώστια της πόλης αυτόν που δεν μπορεί να μετέχει στην αιδημοσύνη και τη δικαιοσύνη».
Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας επιχειρεί να αποδείξει ότι η έμφυτη πολιτική αρετή μόνη της δεν αρκεί, αλλά πρέπει και μπορεί να αναπτυχθεί με τη διδαχή.
1)Ο Πρωταγόρας είναι ένας από τους σημαντικότερους σοφιστές της αρχαιότητας. Καταγόταν από τα ΄Αβδηρα της Θράκης, τόπο καταγωγής και του Δημόκριτου, και έζησε περίπου εβδομήντα χρόνια (περ. 485-415 π. Χ.). Απέκτησε μεγάλη φήμη, καθώς περιόδευσε σε διάφορες πόλεις διδάσκοντας και γοητεύοντας με τη διδασκαλία του τους νέους. Κυρίως όμως έδρασε στην Αθήνα, όπου κέρδισε τη φιλία, μεταξύ άλλων, του Περικλή και του Ευριπίδη. Για τα μαθήματά του πληρωνόταν αδρά. Παραδίδεται ότι, όταν αποφάνθηκε πως δεν γνώριζε αν υπήρχαν θεοί ή όχι, οι Αθηναίοι τον παρέπεμψαν σε δίκη με την κατηγορία της αθεΐας, καταδικάστηκε, τα βιβλία του κάηκαν και αναγκάστηκε να φύγει για τη Σικελία. Το πλοίο όμως στο οποίο επέβαινε ναυάγησε και ο Πρωταγόρας πνίγηκε. Ασχολήθηκε με ηθικά και πολιτικά θέματα, καθώς και με τη ρητορική τέχνη ⸺ ήταν έξοχος χειριστής τού λόγου και ασκούσε μεγάλη γοητεία στους ακροατές του. Επίσης, ο Πρωταγόρας έγινε ο ιδρυτής της Γραμματικής, όντας ο πρώτος που μελέτησε τη γλώσσα∙ είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πλάτων μιλάει για την ὀρθοέπεια τού σοφιστή, δηλαδή τη ορθή χρήση των λέξεων στον λόγο και τη γραφή. Συνέγραψε πολλά συγγράμματα που δεν διασώθηκαν, εκτός από ορισμένα αποσπάσματα.Το θεμελιώδες φιλοσοφικό του αξίωμα συνοψίζεται στο περίφημο απόφθεγμα πάντων χρημὰτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, μέτρο των πάντων είναι ο άνθρωπος, με το οποίο αρνείται κάθε αντικειμενικά αληθινή γνώση και δέχεται την υποκειμενική αλήθεια.
Ο διάλογος Πρωταγόρας συνιστά ένα από τα κορυφαία έργα τού Πλάτωνα τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για την εξαιρετική του τεχνική σύνθεση, αποτελώντας ένα φιλοσοφικό και λογοτεχνικό αριστούργημα.
Στο πλατωνικό αυτό κείμενο παρουσιάζεται ο Σωκράτης να συναντά τον Αβδηρίτη σοφιστή σε ένα αθηναϊκό αρχοντόσπιτο όπου φιλοξενείται, και να ακολουθεί η διαλογική συζήτηση, την οποία διηγείται αργότερα ο φιλόσοφος σε έναν γνωστό του. Η συζήτηση διεξάγεται κυρίως μεταξύ του Σωκράτη και του Πρωταγόρα, με τις δευτερεύουσες παρεμβολές και των άλλων παρόντων, του οικοδεσπότη Καλλία, των δύο επίσης διάσημων σοφιστών, του Ιππία και του Προδίκου, του Αλκιβιάδη, του πολιτικού Κριτία και ενός νέου, του Ιπποκράτη, ο οποίος έχει ζητήσει από τον Σωκράτη να τον συστήσει στον Πρωταγόρα για μαθητή του.
Θέμα τού διαλόγου είναι αν η αρετή είναι διδακτή, όπως διατείνεται ο μεγάλος σοφιστής. Επειδή ο Σωκράτης διαφωνεί, ο Πρωταγόρας για να τον πείσει διηγείται τον γοητευτικό μύθο που παραθέτουμε, μύθο για τον πολιτισμό και για το πώς έφθασαν οι άνθρωποι στην πολιτική τέχνη.
2) Για τον Προμηθέα και τον αδελφό του Επιμηθέα, τους δύο γιους τού Τιτάνα Ιαπετού, έχουμε ξαναμιλήσει. Για τον πρώτο, στο άρθρο μας με θέμα τη λέξη «Ποικιλείμων» (19/12/2018) και για τον δεύτερο, στο κείμενό μας με το απόσπασμα από το ΄Εργα και Ημέρες τού Ησίοδου το αναφερόμενο στον μύθο της Πανδώρας (14/1/2023).
3)Ο ΄Ηφαιστος είναι, ως γνωστόν, ο θεός της φωτιάς και της μεταλλουργίας, στη δε Αθηνά είχαν την αρχή τους όλα τα επαγγέλματα, από το ταπεινότερο μέχρι το μεγαλύτερο καλλιτέχνημα.
4)Για τη μεγάλη συμβολή της ανακάλυψης και χρήσης της φωτιάς από τον άνθρωπο στην ανάπτυξη του πολιτισμού βλ. το άρθρο μας με το απόσπασμα από τη Βιβλιοθήκη Ιστορική τού Διόδωρου του Σικελιώτη το σχετικό με την προϊστορία τού ανθρώπινου πολιτισμού (9/7/2022).
5)Εννοείται η πολιτική γνώση και η κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων. Το βασικό και θεμελιώδες διανόημα αυτού του μύθου συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος οφείλει την επιβίωσή του χάρη στην ικανότητά του για κοινωνική ζωή ⸺ μια προδρομική σύλληψη του αριστοτελικού ορισμού τού ανθρώπου ως ζῴου φύσει πολιτικοῦ. ΄Αλλωστε, η λέξη πολιτικός-ή-όν (← πολίτης ←πόλις) δηλώνει στην κυριολεξία της τ(ον) αναφερόμεν(ο) σε πολίτες, δηλαδή σε μέλη πόλεως ή πολιτείας.
