Ο υμνητικός λόγος τού Αλκιβιάδη για τον Σωκράτη
Σχ. 1
Τον Σωκράτη εγώ, ω άνδρες, έτσι θα επιχειρήσω να τον εγκωμιάσω, με εικόνες. Και ίσως αυτός νομίσει ότι το κάνω για να προκαλέσω περισσότερο γέλιο, μα η εικόνα θα είναι για την αλήθεια, όχι για το γέλιο. Λέω λοιπόν ότι ελόγου του είναι εντελώς όμοιος με εκείνους τους σειληνούς2 τους τοποθετημένους στα εργαστήρια γλυπτικής, που μερικούς οι τεχνίτες τούς κατασκευάζουν να κρατούν σύριγγες3 ή αυλούς, και μόλις αυτοί ανοιχτούν στα δύο, φανερώνονται να έχουν μέσα τους αγάλματα θεών.
Σ(ε)ιληνός
Και επιπλέον υποστηρίζω ότι ετούτος μοιάζει με τον σάτυρο Μαρσύα.4 Το ότι ως προς μεν την εξωτερική εμφάνιση είσαι όμοιος με αυτούς, Σωκράτη, ούτε βέβαια εσύ ο ίδιος πιστεύω ότι θα το αμφισβητούσες·5
Σ(ε)ιληνός. Ομφαλωτή διακόσμηση στον πυθμένα αργυρού κάλυκα (350-325 π. Χ.)
το πώς, δε, τους μοιάζεις και στα άλλα, άκου στη συνέχεια: Είσαι περιπαίκτης ή όχι; Γιατί, αν δεν το παραδέχεσαι, θα φέρω μάρτυρες. Αλλά μήπως δεν είσαι και αυλητής; Είσαι και μάλιστα πολύ πιο θαυμάσιος από εκείνον [τον Μαρσύα]. Αυτός, βέβαια, με μουσικά όργανα μάγευε τους ανθρώπους, με τη δύναμη που έβγαινε από το στόμα του· και σήμερα ακόμη [τους μαγεύει] όποιος παίζει τους σκοπούς εκείνου στον αυλό. Γιατί και αυτά που έπαιζε στον αυλό ο ΄Ολυμπος6 λέω πως είναι του Μαρσύα, εκείνος του τα δίδαξε. Τα μέλη λοιπόν εκείνου είτε καλός αυλητής τα παίζει στον αυλό είτε και κακή αυλητρίδα, μόνα αυτά κάνουν τους ανθρώπους να περιέρχονται σε έκσταση και να αποκαλύπτουν εκείνους που έχουν μέσα τους την ανάγκη των θεών και των μυστηριακών τελετών, επειδή είναι μέλη θεϊκά.7 Κι εσύ σε τούτο μόνο το λίγο διαφέρεις από εκείνον, ότι χωρίς μουσικά όργανα, με πεζά χωρίς μελωδία λόγια πετυχαίνεις το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, εμείς όταν ακούμε κάποιον άλλον να μιλάει για διάφορα θέματα, έστω κι αν είναι πολύ δυνατός ρήτορας, δεν νοιάζει, όπως λέει ο λόγος, καθόλου κανέναν μας. Όταν όμως ακούει κανείς εσένα ή τα δικά σου λόγια από κάποιον άλλον, κι ας είναι και πολύ ασήμαντος αυτός που τα λέει, είτε γυναίκα ακούει είτε άνδρας είτε έφηβος, όλοι μένουμε εκστατικοί και συνεπαρμένοι.
Εγώ, τελοσπάντων, ω άνδρες, αν δεν επρόκειτο να θεωρηθώ πέρα για πέρα μεθυσμένος, θα σας έλεγα με όρκο τι έχω πάθει ο ίδιος από τα λόγια ετούτου και παθαίνω ακόμη και τώρα. Νά, όταν τον ακούω, κ α ι η καρδιά μου χοροπηδάει πολύ περισσότερο από εκείνους που κορυβαντιούν,8 κ α ι δάκρυα μού τρέχουν από τα λόγια του. Μα βλέπω και άλλους, πάρα πολλούς, να παθαίνουν τα ίδια. Και τον Περικλή όταν άκουγα και άλλους καλούς ρήτορες, σχημάτιζα μεν τη γνώμη ότι ωραία τα έλεγαν, αλλά δεν πάθαινα τίποτε τέτοιο, ούτε η ψυχή μου ταραζόταν ούτε αγανακτούσε σαν να βρισκόμουν σε κατάσταση δούλου· όμως από αυτόν εδώ τον Μαρσύα, να είστε απόλυτα βέβαιοι, πολλές φορές ήρθα σε τέτοιο σημείο, ώστε να μου φανεί πως δεν αξίζει να ζω, εφόσον είμαι αυτός που είμαι. Κι αυτά, Σωκράτη, δεν θα πεις πως δεν είναι αλήθεια. Πάντως ακόμη και τώρα έχω συνείδηση του εαυτού μου, ότι αν ήθελα να του προσφέρω τα αυτιά μου [για να τον ακούω], δεν θα μπορούσα να αντέξω, αλλά θα πάθαινα τα ίδια. Γιατί με αναγκάζει να παραδέχομαι ότι, μόλο που εγώ ο ίδιος έχω ακόμη πολλές ελλείψεις, τον μεν εαυτό μου τον παραμελώ, ενώ ασχολούμαι με τις υποθέσεις των Αθηναίων. Με βία λοιπόν βουλώνω τα αυτιά μου όπως θα έκανα για να απομακρυνθώ από τις Σειρήνες9 και σηκώνομαι και φεύγω, για να μη μείνω καθισμένος εκεί, στο πλάι του, μέχρι να γεράσω τελείως. Κι αυτός είναι ο μόνος άνθρωπος μπροστά στον οποίο παθαίνω εκείνο που κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι υπάρχει μέσα μου, δηλαδή το να ντρέπομαι οποιονδήποτε. Κι όμως εγώ αυτόν και μόνο αυτόν ντρέπομαι.10 Γιατί ξέρω πολύ καλά μέσα μου πως δεν μπορώ να του φέρω αντίρρηση ότι δεν πρέπει να κάνω όσα αυτός με συμβουλεύει και, όταν απομακρυνθώ από δίπλα του, ξέρω για τον εαυτό μου ότι πάλι κάμπτομαι από την τιμή και την υπόληψη που εισπράττω από το πλήθος.
Δραπετεύω λοιπόν από κοντά του και φεύγω και, όταν τον ξαναδώ, ντρέπομαι για όσα είχα παραδεχθεί μαζί του. Και πολλές φορές θα με ευχαριστούσε να μην τον έβλεπα να υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους· μα πάλι, εάν γινόταν αυτό, ξέρω καλά ότι η πίκρα μου θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, ώστε δεν ξέρω τι να κάνω με αυτόν τον άνθρωπο.
“Ο Σωκράτης αποσπά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά τής αισθησιακής απόλαυσης.” Ζαν-Μπατίστ Ρενιώ (1791)
1)Σε πρόσφατο κείμενό μας (24 Αυγούστου), παραθέσαμε το χωρίο (80Α-Β) από τον διάλογο τού Πλάτωνος Μένων, όπου σύμφωνα με τον εξέχοντα Αθηναίο φιλόσοφο και συγγραφέα ο Θεσσαλός σοφιστής, στον οποίο οφείλεται ο τίτλος του έργου, μιλάει για την παραλυτική επίδραση που είχε επάνω του η διαλεκτική μέθοδος του Σωκράτη. Παράλληλα, είχαμε προαναγγείλει το παρόν άρθρο με την αντίδραση στον λόγο τού Σωκράτη ενός άλλου συνομιλητή του, του μαθητή του Αλκιβιάδη, όπως την παρουσιάζει το δαιμόνιο πνεύμα τού Πλάτωνος στο αριστουργηματικό του Συμπόσιον. Στον διάλογο αυτόν με θέμα τον έπαινο του ΄Ερωτα, αναφερθήκαμε σε προγενέστερο άρθρο μας (βλ. το επιγραφόμενο «Λειτουργίες της ανθρώπινης φυσιολογίας. Μέρος Α. Λόξυγγας — Φτάρνισμα — Γαργαλάω» [7/1/2023]), στο οποίο, δίνοντας συνοπτικά την υπόθεση, είχαμε μείνει στον τρίτο ομιλητή, τον γιατρό Ερυξίμαχο. Τέταρτος στη σειρά πήρε τον λόγο ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης, ακολούθησε ο ποιητής και οικοδεσπότης Αγάθων, και στη συνέχεια ο Σωκράτης, ο οποίος μίλησε για τη φιλοσοφική μορφή τού ΄Ερωτα και για την Ιδέα τού Κάλλους. Και ξαφνικά εισβάλλει ο Αλκιβιάδης μεθυσμένος. Του ζητούν να μιλήσει και αυτός περί ΄Ερωτος, αλλά αυτός προτιμά να κάνει το εγκώμιο τού Σωκράτη. Με το παράφορο πάθος του και τη θυελλώδη ορμητικότητά του ο Αλκιβιάδης πλέκει έναν μοναδικό ύμνο στην πρώτη μεγάλη μορφή τού αττικού πνεύματος. Στην ουσία ωστόσο είναι ο ίδιος ο Πλάτων που αποδίδει τον συνεπαρμό τής δικής του ψυχής, όταν του αποκαλύφθηκε η άφατη μαγεία τού σωκρατικού πνεύματος.
Από τον μακροσκελή λόγο τού Αλκιβιάδη παραθέτουμε το απόσπασμα που ακολουθεί.
2)Κατά τη μυθολογία, οι Σ(ε)ιληνοί ήταν δαίμονες, τα χαρακτηριστικά των οποίων έμοιαζαν με αυτά των Σατύρων, καθώς περί τα μέσα του 6ου αι. π. Χ. γίνονται ακόλουθοι του Διονύσου. Παρουσιάζονται με πόδια και ουρά αλόγων, με γενειάδα και σγουρά μαλλιά, πλακουτσωτή μύτη και ιθυφαλλικοί να κυνηγούν Νύμφες. Ακολούθως, σ(ε)ιληνοί ονομάστηκαν κάτι ομοιώματά τους, θήκες με τη μορφή τους, μέσα στις οποίες έκλειναν τα αγάλματα για προφύλαξη, και αυτά τα ομοιώματα εννοεί εδώ ο Αλκιβιάδης.
3) Ἡ σῦριγξ-γγος: πνευστό μουσικό όργανο, κυρίως ποιμενικό, του οποίου εφευρέτης θεωρούνταν ο θεός Παν. Κατασκευαζόταν από 5, 7 ή 9 καλαμένιους αυλούς διαφορετικού μεγέθους, δεμένους ή κολλημένους μεταξύ τους με κερί, ένα είδος πολλαπλού αυλού. Στις μέρες μας είναι ευρύτερα γνωστό με την ονομασία Πανφλάουτο ή Αυλός τού Πανός και αποτελεί δημοφιλές όργανο μουσικής στη Λατινική Αμερική, στην Ανατ. Ευρώπη και σε αρκετές ασιατικές χώρες.
4)Ο μύθος λέει ότι ο Μαρσύας ήταν Σάτυρος της Φρυγίας και δεινός αυλητής. Καυχώμενος για την τέχνη του, διαγωνίστηκε με τον Απόλλωνα, έχασε, και ο θεός έβαλε να τον κρεμάσουν σε ένα δέντρο και να τον γδάρουν ζωντανό.
5)Ο Σωκράτης, αυτή η μεγίστη μορφή της κλασικής Αθήνας, είχε άσχημο παρουσιαστικό. ΄Ηταν γεροδεμένος με κοντά πόδια, είχε φαρδύ πρόσωπο με πλακουτσωτή μύτη, μάτια που προεξείχαν και άσχημο στόμα μισοκρυμμένο πίσω από τα αραιά γένια του.
6)Μυθικός, περίφημος και αυτός αυλητής επίσης από τη Φρυγία. Οι περισσότεροι τον θεωρούν μαθητή τού Μαρσύα.
7)Ο αὐλός είναι το πνευστό μουσικό όργανο της έκστασης, της ενθουσιαστικής διάθεσης, γι’ αυτό συνδέθηκε με τις διονυσιακές εορτές.
8)Κορυβαντιάω-ῶ= χορεύω τον χορό των Κορυβάντων. Οι Κορύβαντες είναι δαιμονικά όντα συνδεδεμένα με τη λατρεία τής Κυβέλης, της οποίας πιστεύεται πως υπήρξαν οι πρώτοι ιερείς. Βασικό στοιχείο των λατρευτικών πράξεων που τελούσαν προς τιμήν τής θεάς ήταν οι έξαλλοι οργιαστικοί χοροί με τη συνοδεία τυμπάνων, κροτάλων, κυμβάλων και αυλών· κάτι ανάλογο θα λέγαμε με τον χορό των δερβίσηδων.
9)Αναφορά στην περιπέτεια του Οδυσσέα και των συντρόφων του με τις Σειρήνες.
10)Φράση απρόσμενη και με μεγάλη βαρύτητα, καθόσον λέγεται από τον Αλκιβιάδη, τον εκκεντρικό αυτόν Αθηναίο πολιτικό και στρατιωτικό ηγέτη που ζούσε έξω από όλους τους κανόνες, τον αλαζόνα με τον υπέρμετρο εγωισμό, το πείσμα και την άμετρη φιλοδοξία, ο οποίος με το θαυμάσιο παράστημα, την ακαταμάχητη ωραιότητά του ⸺ τον λάτρευαν γυναίκες και άνδρες ⸺ την ευγλωττία και την ευστροφία τού πνεύματός του επιζητούσε την προσοχή και τον θαυμασμό τού πλήθους που το γοήτευε. Παρόλο που υπήρξε μαθητής τού Σωκράτη δεν έμαθε να κυριαρχεί τα πάθη του, του έλειπε το ηθικό έρεισμα, και παρά τις μεγάλες του πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες, οι αδυναμίες τού χαρακτήρα του τον ώθησαν να ενεργήσει πολλές φορές εχθρικά προς την πατρίδα του.
