Άλλο ένα αφιέρωμα στον μεγάλο φιλόσοφο, τον Σωκράτη ⸺ δεν γίνεται να μην επιστρέφoυμε ξανά και ξανά στον «δημιουργό τής καινούργιας ανθρώπινης πολιτείας».
Πλάτωνος «Θεαίτητος»1 150 Β-151C
Ο Σωκράτης προσδιορίζει με τον χαρακτηριστικό, θεϊκά σοφό και απλό λόγο του τη μαιευτική2 του τέχνη και μιλάει για τον εαυτό του.
ΣΩ. Στη δική μου τέχνη τής εκμαίευσης τα μεν άλλα χαρακτηριστικά υπάρχουν, όσα και στην τέχνη εκείνων,3 ωστόσο υπάρχει η διαφορά στο ότι ξεγεννά άνδρες και όχι γυναίκες και ότι την ώρα τού τοκετού επιβλέπει τις ψυχές αυτών και όχι τα σώματα. Το πιο σημαντικό, δε, στη δική μου τέχνη είναι τούτο, ότι έχει τη δυνατότητα να ελέγχει με κάθε τρόπο τι από τα παρακάτω δύο συμβαίνει, αν δηλαδή η διάνοια του νέου γεννά το πλαστό και το ψεύδος ή το γνήσιο και το αληθινό. Και κάτι ακόμη∙ συμβαίνει και σ’ εμένα αυτό ακριβώς που συμβαίνει και στις μαίες∙ εγώ δηλαδή δεν καρπίζω σοφία, και η κατηγορία την οποία ήδη πολλοί μου προσήψαν, ότι τους άλλους μεν τους ρωτώ, ενώ εγώ ο ίδιος δεν έχω καμιάν απάντηση για τίποτε επειδή δεν έχω τίποτε το σοφό στον νου μου, είναι κατηγορία βάσιμη. Και η αιτία είναι η εξής: ο θεός μού επιβάλλει να ξεγεννώ άλλους, όμως εμένα δεν μου επέτρεψε να γεννώ. ΄Ετσι λοιπόν, εγώ ο ίδιος δεν είμαι διόλου κάποιος σοφός και ούτε είμαι κάτοχος καμιάς τέτοιας ανακάλυψης που να έχει γεννήσει η δική μου ψυχή. Όμως όσοι με συναναστρέφονται φαίνονται στην αρχή μεν αμαθείς, μάλιστα μερικοί και εντελώς αμαθείς, όλοι όμως, όσο προχωράει η συναναστροφή ⸺ σ’ όσους ο θεός το επιτρέπει ⸺ είναι αξιοθαύμαστο πόσο προοδεύουν κατά τη γνώμη και αυτών των ίδιων και των άλλων. Και τούτο είναι προφανές, ότι ποτέ και τίποτε δεν έμαθαν αυτοί από μένα, αλλά οι ίδιοι ανακάλυψαν μέσα τους και πολλά και ωραία πράγματα και τα έφεραν στον κόσμο. Υπεύθυνος πάντως για το ξεγέννημα είναι ο θεός και εγώ. Και είναι φανερό από το εξής: Πολλοί έως τώρα, επειδή αυτό το αγνόησαν και θεώρησαν ως γενεσιουργό αιτία τον εαυτό τους και εμένα με περιφρόνησαν έχοντας πεισθεί ή από μόνοι τους ή από άλλους, απομακρύνθηκαν από μένα νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε∙ και με το που απομακρύνθηκαν, και τα υπόλοιπα τα απέβαλαν [όπως κυοφορούμενο έμβρυο] ένεκα της κακής συναναστροφής και σ’ αυτά που εγώ ξεγέννησα δίνοντας κακή τροφή τα έχασαν και, καθώς εκτίμησαν περισσότερο τα ψευδή και τα πλαστά από το αληθινό, στο τέλος και στους εαυτούς τους και στους άλλους φάνηκαν πως είναι αμαθείς. ΄Ενας από αυτούς είναι ο Αριστείδης, ο γιος τού Λυσιμάχου,4 και πάρα πολλοί άλλοι. Αυτοί, όταν επανέλθουν επιζητώντας τη συναναστροφή μου και κάνοντας [για να το πετύχουν] πράγματα που ’ναι να τα θαυμάζει κανείς, με μερικούς το δαιμόνιο5 που είναι μέσα μου με εμποδίζει να συναναστραφώ, ενώ με άλλους μού το επιτρέπει, κι ετούτοι αρχίζουν πάλι να βελτιώνονται. Παθαίνουν, δε, αυτοί που με συναναστρέφονται το ίδιο ακριβώς με τις γυναίκες που γεννούν∙ νιώθουν δηλαδή πόνους τοκετού και είναι κυριευμένοι από μια αμήχανη ανησυχία νύχτες και μέρες πολύ περισσότερο από εκείνες∙ αυτόν, λοιπόν, τον πόνο τού τοκετού η τέχνη μου έχει τη δύναμη και να προκαλεί και να καταπαύει. Και με αυτούς έτσι έχουν τα πράγματα. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, Θεαίτητε, εκείνοι που δεν θα μου δώσουν την εντύπωση ότι βρίσκονται κάπως σε κατάσταση κυοφορίας, επειδή γνωρίζω ότι δεν με έχουν καμιά ανάγκη, τους προξενεύω με περίσσια ευμένεια και, με τη βοήθεια τού θεού να πω, πολύ εύστοχα εικάζω με ποιους συναναστρεφόμενοι θα ωφελούνταν. Από αυτούς πολλούς παρέδωσα στον Πρόδικο6 και πολλούς σε άλλους σοφούς και εξαίρετους άνδρες. Αυτά, βέβαια, λαμπρέ μου νέε, σου τα εξέθεσα διά μακρών για τον εξής λόγο: υποπτεύομαι, όπως και συ ο ίδιος το υποθέτεις, ότι κυοφορώντας μέσα σου, αισθάνεσαι κάποιον πόνο τοκετού. Αντιμετώπισέ με, λοιπόν, ως γιο μαίας που και ο ίδιος είναι γνώστης της μαιευτικής, και σε όσα σε ρωτώ δείξε προθυμία να απαντάς έτσι, όπως μπορείς.
Ακούς τον Σωκράτη και μαγεύεσαι, προσέχεις κάθε του λέξη
και δυσανασχετείς όταν η μηχανή του χρόνου σ’ επαναφέρει
στο εφιαλτικό παρόν.
Ο Αλκιβιάδης διδάσκεται από τον Σωκράτη. Στα δεξιά εικονίζεται το σωκρατικό “δαιμόνιον”. Φρανσουά-Αντρέ Βενσάν (1776).
1)Ο Πλάτων έγραψε τον διάλογο αυτόν τιμώντας τη μνήμη τού σπουδαίου μαθηματικού, του Αθηναίου Θεαίτητου, ο οποίος υπήρξε φίλος και συνεργάτης του και σκοτώθηκε σε μάχη κοντά στην Κόρινθο το 369 π. Χ.
Στον πλατωνικό Θεαίτητο παριστάνονται να συνομιλούν με τον Σωκράτη ο μαθηματικός Θεόδωρος ο Κυρηναίος και ο νεαρός μαθητής του Θεαίτητος (εδώ είναι περίπου 16 ετών). Τη συζήτηση διηγήθηκε ο Σωκράτης σε έναν δικό του μαθητή, τον Ευκλείδη από τα Μέγαρα, τον ιδρυτή της Μεγαρικής φιλοσοφικής σχολής, ο οποίος και την κατέγραψε από μνήμης.
Στην εισαγωγή του διαλόγου ο Πλάτων παρουσιάζει σε νεότερο χρόνο ⸺ ο Σωκράτης δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή ⸺ τον Ευκλείδη να συναντά στα Μέγαρα τον φίλο του Τερψίωνα, ο οποίος επιθυμούσε από καιρό να γνωρίσει το προαναφερθέν γραπτό έργο τού Ευκλείδη∙ ευκαιρίας δοθείσης, λοιπόν, οι δύο άνδρες μεταβαίνουν στο σπίτι τού τελευταίου, όπου ένας δούλος διαβάζει την καταγεγραμμένη συζήτηση. Θέμα της: Η φύση και τα είδη τής γνώσης.
2)Η πρωτόφαντη αυτή μέθοδος βασίζεται στην κραταιή πίστη τού Σωκράτη ότι η αλήθεια βρίσκεται μέσα στην ανθρώπινη ψυχή και δεν πρέπει να αναζητείται έξω από τον άνθρωπο. Κατά συνέπεια, έργο τού δασκάλου είναι, με κατάλληλες ερωτήσεις και απαντήσεις, να ανευρίσκει και να αποσπά την αλήθεια από τον συνομιλητή του, να την εκμαιεύει (← μεταγενέστερο ἐκμαιεύομαι ← ἐκ + μαιεύομαι ← μαῖα. Η λέξη μαῖα αρχικά ήταν χαϊδευτική προσφώνηση προς ηλικιωμένες γυναίκες∙ αργότερα σήμαινε παραμάνα, βάγια αλλά και μαμμή, όπως και σήμερα).
Ας ακούσουμε, λοιπόν, τον Σωκράτη ⸺ θυμίζουμε ότι η μητέρα του ήταν μαία ⸺ να μιλάει στον νεαρό Θεαίτητο για την μαιευτική του τέχνη, που τη συγκρίνει με το επάγγελμα της μητέρας του.
3)Εννοεί τις μαίες, για τις οποίες έχει μιλήσει προηγουμένως.
4)Δεν πρόκειται για τον περίφημο Αθηναίο στρατηγό των Μηδικών πολέμων, τον επονομαζόμενο Δίκαιο, αλλά για τον εγγονό του από τον γιο του, τον Λυσίμαχο.
5)Με αυτό το όνομα όριζε ο Σωκράτης τη θεία εσωτερική φωνή, τη συνοδό της ψυχής του.
6)Ο λόγος για τον περίφημο σοφιστή Πρόδικο από την Κέα. Ήταν σύγχρονος τού Σωκράτη και επισκέφτηκε πολλές φορές την Αθήνα ως απεσταλμένος της πόλης του εξασκώντας συγχρόνως το σοφιστικό του έργο.
