(Ανασύροντας από την αφάνεια και την επισκίαση της Σαπφώς ονόματα γυναικών που διακόνησαν την ποιητική τέχνη)

ΑΝΤΙΠΑΤΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΣ¹ Παλατινή Ανθολογία ΙΧ, 26

Ετούτες τις γυναίκες που έχουν θεία γλώσσα ο Ελικώνας τις ανάθρεψε

με ύμνους κι η Μακεδονική βουνοκορφή της Πιερίας²∙

την Πράξιλλα³ και τη Μοιρώ⁴ και της Ανύτης⁵ τη λαλιά, τον θηλυκό

τον ΄Ομηρο, και τη Σαπφώ, το κόσμημα των γυναικών της Λέσβου

με τους ωραίους τους πλοκάμους, την ΄Ηριννα⁶ και την Τελέσιλλα⁷

κι εσένα ξακουσμένη Κόριννα,⁸ που την ασπίδα την παλλόμενη

μ’ ορμή της Αθηνάς τραγούδησες∙ και τη Νοσσίδα⁹ με τον τρυφερό

τον λόγο και τη Μυρτίδα¹⁰ που γλυκό ήχο παράγει,

όλες εργάτριες αιώνιων σελίδων.

Εννέα Μούσες γέννησε ο μέγας Ουρανός, και τις εννέα αυτές η Γη,

άφθαρτη για τους θνητούς απόλαυση.

ΠΡΑΞΙΛΛΑ, απόσπασμα 2D

Εγώ, αλήθεια, άφησα το ωραιότατο του ήλιου φως,

μετά, τ’ άστρα τ’ ακτινοβόλα και την όψη της σελήνης

κι ακόμη, τα αγγούρια όταν είναι στην ώρα τους, τα μήλα και τ’ αχλάδια.

Απόσπασμα 20D

κάτω από κάθε πέτρα, φίλε, φυλάξου απ’ το σκορπιό

ΜΟΙΡΩ Η ΒΥΖΑΝΤΙΑΣ, Παλατινή Ανθολογία  VI, 189

Νύμφες Αμαδρυάδες,¹¹ του ποταμού σεις κόρες θεϊκές,

που με τα πόδια σας τα ρόδινα στα βάθη πάντοτε βαδίζετε του δάσους,

σας χαιρετώ και σώστε τον Κλεώνυμο, που κάτω απ’ τις κουκουναριές

αυτά εδώ, θεές, για σας τα όμορφα αγάλματα από ξύλο έστησε.

ΑΝΥΤΗ, Παλατινή Ανθολογία VII, 208

Eτούτο δω το μνήμα το έστησε ο Δάμης

για το γενναίο του το άλογο που έπεσε νεκρό,

όταν ο σκοτεινός ο ΄Αρης το χτύπησε στο στέρνο∙

τότε το μαύρο αίμα του μέσ’ από το σκληρό το δέρμα κόχλασε

κι απ’ τη φριχτή θανάτωση επότισε τη γη.

Παλατινή Ανθολογία IX, 313

Στη δάφνη κάθισε από κάτω μ’ ολόκληρο το σώμα σου,

στου θαλερού φυλλώματος τη σκέπη∙

κι από την πρόσφορη πηγή πάρε και πιες γλυκό νερό,

τα μέλη σου που αγκομαχούν από τους μόχθους του καλοκαιριού

ν’ ανακουφίσεις, ενώ του Ζέφυρου η πνοή θα τα γλυκοχαϊδεύει.

ΗΡΙΝΝΑ, Παλατινή Ανθολογία VII, 712

Το μνήμα είμαι της Βαυκίδας∙ κι ως πλησιάζεις, (ξένε),

την πολυδάκρυτη τη στήλη, τούτο στον ΄Αδη κάτω απ’ τη γη να πεις:

« Φθονερός, ναι,΄Αδη, είσαι!». Και τ’ όμορφο το μνήμα

σε σένα που το βλέπεις την τύχη τη σκληρότατη σου φανερώνει

της Βαυκώς, πως δηλαδή για το κορίτσι, με τις πεύκινες τις δάδες

με τις οποίες το γαμήλιο τραγούδι τραγουδούσαν,

με τούτες ακριβώς ο πεθερός της άναψε την πυρά τη νεκρική∙

κι αλήθεια, εσύ, Υμέναιε,¹² του γάμου το μελωδικό τραγούδι

σε γοερή κραυγή θρήνων προσάρμοσέ το.

ΚΟΡΙΝΝΑ, Ορέστης¹³         

Η Αυγή, άφησε τις πηγές του Ωκεανού¹⁴

και σύροντας το ιερό φως της σελήνης

το πήρε από τον ουρανό∙

κι η άνοιξη απ’ τον αθάνατο τον Δία

μες στα λουλούδια ήρθε∙

χαίρονται κι οι χοροί με των ποδιών τον κόπο

στην πόλη την επτάπυλη.¹⁵ 

ΝΟΣΣΙΣ, Παλατινή Ανθολογία VII, 718

Ω ξένε, αν πλέοντας κατά τη Μυτιλήνη πας που ’χει ωραίους τόπους για χορούς

και που ωσάν φωτιά έδωσε¹⁶ τη Σαπφώ, λουλούδι των Χαρίτων,

πες πως κι η γη η Λοκρική κάποιαν ίση μ’ εκείνη γέννησε,

αγαπημένη των Μουσών, και τ’ όνομα αυτής: Νοσσίς. Πήγαινε.

Παλατινή Ανθολογία V, 170 

Τίποτε πιο γλυκό από τον έρωτα, κι όσα μακάρια τα λένε,

δεύτερα όλα είναι∙ ακόμη και το μέλι έφτυσα από το στόμα.

Τούτο το λέει η Νοσσίς. Κι αυτή που απ’ την Κύπριδα δεν αγαπήθηκε

δεν ξέρει, αλήθεια, από τα άνθη σαν τι λογής είναι τα ρόδα!

1)Για τον Αντίπατρο τον Θεσσαλονικέα βλ. σχ. 2 του πρόσφατου άρθρου μας με θέμα τη λέξη «Νιφόβολος» (24/6/2023).

2)Ο επιγραμματοποιός παρομοιάζει τις ποιήτριες που αναφέρει στη συνέχεια με τις εννέα Μούσες, χαρακτηρισμό που τους αποδίδει στον προτελευταίο στίχο του επιγράμματος. Οι Μούσες ήταν θεότητες της πνευματικής έμπνευσης∙ της ωδής, της μουσικής, της ποίησης, του χορού, του δράματος και των καλών τεχνών. Στη Θεογονία του Ησίοδου τις συναντούμε ως κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, της προσωποποίησης της μνήμης. Η σύνδεσή τους με τη θεά της μνήμης υποδηλώνει τη σπουδαιότητα αυτής της λειτουργίας του νου πριν από την ανακάλυψη της γραφής, καθόσον η απομνημόνευση ήταν απαραίτητο όργανο για την ποίηση και τα άσματα που διασώζονταν με την αποστήθιση. Η γέννηση των Μουσών τοποθετείται στην Πιερία, εξού η ονομασία τους Πιερίδες. Λατρεύονταν επίσης και στον Ελικώνα της Βοιωτίας ως Ελικωνίδες Μούσες.

3)Η Πράξιλλα ήταν ποιήτρια από τη Σικυώνα (μέσα τού 5^ου αι. π. Χ.), διάσημη στην αρχαιότητα κυρίως για τα συμποτικά της άσματα∙ μάλιστα, έδωσε το όνομά της σε ένα μέτρο, το Πραξίλλειον. Οι Σικυώνιοι τιμούσαν την ανάμνησή της, και ο συμπατριώτης της Λύσιππος φιλοτέχνησε το χάλκινο άγαλμά της. Από τα έργα της έχουν σωθεί μόνο ελάχιστα αποσπάσματα. Οι τρεις στίχοι του αποσπάσματος  2D που παραθέτουμε προέρχονται από έναν ύμνο στον ΄Αδωνη και έγιναν παροιμιώδεις στην αρχαιότητα. Σ’ αυτούς ρωτούν τον νεκρό ΄Αδωνη στον ΄Αδη ποια ήταν τα ωραιότερα πράγματα που άφησε στον επάνω κόσμο, και εκείνος ονοματίζει μαζί με τον ήλιο, τα άστρα και τη σελήνη διάφορους καρπούς. Αυτή η απάντηση θεωρήθηκε ανόητη, και από αυτήν προήλθε η παροιμιακή φράση για τους ανόητους: ἠλιθιώτερος τοῦ Πραξίλλης Ἀδώνιδος. Ο δε στίχος 20D ανήκει σε συμποτικό άσμα τής Πράξιλλας. Το θέμα προέρχεται από μία παλαιά παροιμία, την οποία χρησιμοποίησαν συχνά οι ποιητές. Βλ. και άρθρο μας με θέμα τη λέξη «σκορπιός» (7/2/2018).

4)Μοιρώ ή Μυρώ από το Βυζάντιο: Ποιήτρια που έζησε γύρω στα 250 π. Χ., για την οποία ελάχιστες πληροφορίες έχουμε. Από τα έργα της σώζονται δύο επιγράμματα και κάποιοι στίχοι από τη Μνημοσύνη και από το ποίημα Ἀραί.

5)Για την Ανύτη βλ. άρθρο μας στη στήλη «Μετάφραση Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας» με ένα μεταφρασμένο επίγραμμά της (15/8/ 2020).

6)΄Ηριννα: Λυρική ποιήτρια (μέσα 4^ου αι. π. Χ.). Καταγόταν από την Τήλο. Σώζονται κάποια επιγράμματά της και ένα μεγάλο απόσπασμα με ακρωτηριασμένους στίχους από το ποίημά της Ἠλακάτη (=ρόκα), όπου θρηνεί τον πρόωρο θάνατο της αγαπημένης της φίλης Βαυκίδας. Λίγο αργότερα πέθανε και η ίδια σε ηλικία δεκαεννέα ετών.

7)Η Τελέσιλλα ήταν ποιήτρια από το ΄Αργος ( αρχές 5^ου αι. π. Χ.). Κατά την παράδοση ήταν φιλάσθενη στο σώμα και, όταν ζήτησε από το μαντείο των Δελφών συμβουλή για την υγεία της, της δόθηκε χρησμός να υπηρετήσει τις Μούσες∙ έκτοτε αφοσιώθηκε στην ποίηση και διακρίθηκε για το τάλαντό της. Προσέτι έγινε ονομαστή για τη φιλοπατρία της. Πιο συγκεκριμένα, όταν οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής τους βασιλιάδες Κλεομένη και Δημάρατο συγκρούστηκαν και νίκησαν τους Αργείους, οι τελευταίοι έπαθαν μεγάλη καταστροφή∙ πολλοί έπεσαν στη μάχη, άλλοι κατέφυγαν στο άλσος του ΄Αργους, και από αυτούς οι πρώτοι που βγήκαν μετά από συμφωνία θανατώθηκαν, και οι υπόλοιποι, όταν αντιλήφθηκαν ότι είχαν εξαπατηθεί, έμειναν και κάηκαν μαζί με το άλσος. Όταν λοιπόν ο Κλεομένης προχώρησε να καταλάβει την έρημη από τους άντρες πόλη τού ΄Αργους, η Τελέσιλλα ενέπνευσε τις Αργίτισσες να αμυνθούν. Αφού όπλισε τις γυναίκες με  ό, τι βρήκε, ανέβηκαν στις επάλξεις και από εκεί πολέμησαν με γενναιότητα, εξαναγκάζοντας τους Σπαρτιάτες να υποχωρήσουν και σώζοντας έτσι την πόλη τους. Οι Αργείοι τίμησαν την Τελέσιλλα τοποθετώντας μπροστά στο άγαλμα της Αφροδίτης στήλη με ανάγλυφη εικόνα της. Είχε παρασταθεί με τα βιβλία σκόρπια στα πόδια της να κοιτάζει το κράνος που ετοιμαζόταν να φορέσει. Από τα έργα της δεν σώζεται σχεδόν τίποτε. Η απόδοση, δε, στην Τελέσιλλα μιας επιγραφής που βρέθηκε στην Επίδαυρο με ΄Υμνο προς τη Μητέρα των Θεών αμφισβητείται.

8)Η Κόριννα, μία από τις σπουδαιότερες γυναικείες ποιητικές φωνές της αρχαιότητας, καταγόταν από την Τανάγρα της Βοιωτίας. Το πότε έζησε αποτελεί ένα δύσκολο πρόβλημα. Κάποιες απόψεις την τοποθετούν στον 5^ο αι. π. Χ. και κάποιες άλλες γύρω στο 200 π. Χ. Παραδίδεται ότι νίκησε πέντε φορές τον Πίνδαρο σε λυρικούς αγώνες. Ο Παυσανίας δίνει την πληροφορία ότι ο τάφος της βρισκόταν σε περίοπτη θέση της Τανάγρας και προσθέτει ότι είδε και μία εικόνα της στο γυμνάσιο της πόλης που την παρουσίαζε να δένει στο κεφάλι της ταινία για τη νίκη της επί του Πινδάρου και ότι ήταν ωραιότατη γυναίκα, κρίνοντας κανείς από την εικόνα της. Από τα έργα της δεν έχουν σωθεί παρά αποσπάσματα. Τόσο τα θέματά της, όσο και η γλώσσα της έχουν έντονο το βοιωτικό χρώμα της πατρίδας της.

9)Νοσσίς: Αξιόλογη ποιήτρια από τους Λοκρούς της Ν. Ιταλίας, που έζησε στις αρχές του 3^ου αι. π. Χ. Ποιήματά της σώζονται στην Παλατινή Ανθολογία.

10)Μύρτις ή Μυρτίς: Λυρική ποιήτρια του 6^ου-5^ου αι. π. Χ. από την Ανθηδώνα της Βοιωτίας, που αναφέρεται ως δασκάλα της Κόριννας και του Πινδάρου.

11)Οι Αμαδρυάδες ήταν νύμφες των δασών, των δέντρων. Στον Ομηρικό ΄Υμνο προς την Αφροδίτη διαβάζουμε ότι τρέφονται με αμβροσία, χορεύουν με τους θεούς και γνωρίζουν τις χαρές τού έρωτα μέσα σε σπηλιές με τους Σειληνούς και τον Ερμή. Το εύηχο όνομά τους σχηματίζεται από τις λέξεις ἅμα (= μαζί, συγχρόνως ) και δρῦς (αρχικά σήμαινε κάθε δέντρο, αλλά στη συνέχεια συνήθως τη βελανιδιά), γιατί πίστευαν ότι καθεμία Αμαδρυάδα γεννιέται μαζί με ένα δέντρο, που το προστατεύει όσο αυτό υπάρχει και, όταν αυτό πεθάνει, εγκαταλείπει και η δική της ψυχή το φως του ήλιου (τι όμορφη δοξασία, αλήθεια! Και συνεχίζω με τις περαιτέρω ωραίες λεπτομέρειες). Σύμφωνα με την παράδοση, λοιπόν, Ἁμαδρυάς λεγόταν η πρώτη νύμφη η οποία απέκτησε από τον ΄Οξυλο τις άλλες Αμαδρυάδες, οι οποίες ονομάστηκαν Καρύα (=καρυδιά), Βάλανος (= βελανιδιά), Κράνεια (=κρανιά), Μορέα (=μουριά), Αἴγειρος (=άγρια λεύκα), Πτελέα (=φτελιά), Ἄμπελος και Συκῆ.

Ο μύθος των Αμαδρυάδων εμπεριέχει την πανάρχαια πίστη, που απαντά όχι μόνο στην ελληνική μυθολογία αλλά και σε άλλων λαών τις παραδόσεις, ότι τα δέντρα έχουν ψυχή∙ μακρινές εποχές, τότε που ο άνθρωπος σεβόταν τη φύση και συμμορφωνόταν με τους κανόνες της, συνειδητοποιώντας τη μηδαμινότητά του.  Και σκέφτομαι, πόσων πανέμορφων Αμαδρυάδων « ἡ ψυχὴ λείποι φάος ἠελίοιο» όταν καίγονται δάση, όπως και πάλι τούτες τις μέρες – ξανά και ξανά και ξανά – που αφανίζονται αμέτρητες πράσινες ψυχές και αιμορραγούν οι δικές μας.

12)Ὑμέναιος. Η λέξη αρχικά δήλωνε το τραγούδι που τραγουδούσαν οι συγγενείς και οι φίλοι της νύφης, καθώς την οδηγούσαν στο σπίτι του γαμπρού. Αργότερα απέκτησε υπόσταση, θεοποιήθηκε και έγινε ο θεός προστάτης του γάμου, τον οποίο επικαλούνταν στα γαμήλια τραγούδια.

13)Από το ποίημα αυτό σώζονται μόνο ο τίτλος και η αρχή του.

14)Ο μύθος λέει ότι ο Ωκεανός ήταν μεγάλος, απέραντος ποταμός που έρρεε γύρω από τη γη, ορίζοντας και περιβάλλοντάς την. Πίστευαν ότι από αυτόν τροφοδοτούνταν οι θάλασσες, τα ποτάμια της γης, τα φρέατα, οι πηγές, και ότι από τους κόλπους του προς ανατολάς ανατέλλει ο ΄Ηλιος, η Αυγή και τα αστέρια, για να βυθιστούν προς δυσμάς πάλι μέσα του την ώρα της δύσης τους.

15)Ο λόγος για την επτάπυλη Θήβα.

16)Ἐναυσαμέναν στο πρωτότυπο, του ρήματος ἐναύω, που σημαίνει δίνω φωτιά. ΄Ηταν καθήκον κάθε καλού γείτονα να δίνει προσάναμμα, φωτιά στον πλησίον του, αν το είχε ανάγκη. Εδώ το ρήμα χρησιμοποιείται μεταφορικά.