Μια κριτική προσέγγιση
Με τον πολυσήμαντο τίτλο «Κάθαρση» προχώρησε στην έκδοση της δεύτερης ποιητικής της συλλογής η Αναστασία Υφαντίδου, μια νέα, πολλά υποσχόμενη δημιουργός. Το έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΑΩ.
Μόλις πριν από έναν χρόνο, τον Αύγουστο του 2022, παρουσιάστηκε στο καστοριανό κοινό η πρώτη συλλογή της Αναστασίας, οι «Ήσυχοι Θόρυβοι». Γνωρίσαμε λοιπόν τότε μια γραφή, αυθόρμητη και αισθαντική, να συνδιαλέγεται κάποτε με την εκκωφαντική σιγή και κάποτε με τη σιωπηλή τύρβη του κόσμου και μια ματιά οξυδερκή και συνάμα τρυφερή να γυρεύει τρόπο να ιδωθούν τα πράγματα αλλιώς, έξω και πέρα από τη σύμβαση και τη φθορά της καθημερινότητας. Μα πρωτίστως γνωρίσαμε τον γραπτό, δημόσιο λόγο ενός νέου ανθρώπου που αφουγκράζεται τον παλμό της κοινωνίας, αγωνιά για τις πληγές της και δε σταματά λεπτό να ονειρεύεται.
Με τη νέα της συλλογή η Αναστασία Υφαντίδου σταθεροποιεί τα περιγράμματα του ποιητικού της τοπίου, ενισχύει τα θεματικά της μοτίβα και διαμορφώνει πιο στέρεα το προσωπικό της στίγμα, αλλά ταυτόχρονα εμπλουτίζει και διευρύνει τα συστατικά στοιχεία του έργου της: τις εικόνες, τα χρώματα, τους ήχους, τις σημασίες και τις μνήμες.
Κάθαρση: Η πρώτη μου σκέψη ήταν αν θα έπρεπε να αναζητήσω στο περιεχόμενο του βιβλίου κάποια φανερή ή υπόγεια λειτουργία της αριστοτελικής έννοια του όρου: του αλληλένδετου με την αρχαία τραγωδία. Οπωσδήποτε όμως ο τίτλος αυτός μου προσέφερε έναν ισχυρό προϊδεασμό μαζί με αυξημένες αναγνωστικές προσδοκίες.
Και βέβαια, προτού εισέλθουμε στο κύριο σώμα της συλλογής, δε θα μπορούσαμε να μη σταθούμε στο καλαίσθητο εξώφυλλο του βιβλίου με το πολύ αξιόλογο θέμα της καστοριανής ζωγράφου Δωροθέας Χαρίτωνος: αφαιρετικές ανθρώπινες μορφές, χέρια ενωμένα και η στάση της ικεσίας και του εξαγνιστικού λυτρωμού.
Προχωρώντας τώρα στα ενδότερα του βιβλίου, το πρώτο που διαπιστώνει ο αναγνώστης είναι πως το υλικό της «Κάθαρσης» διαρθρώνεται σε πέντε θεματικές ενότητες.
Την αυλαία ανοίγει η «Γυναίκα», «το αιώνιο πλάσμα», σύμφωνα με τον υπότιτλο της ενότητας.
Τέσσερα ποιήματα στα οποία κυριαρχεί η λυρική κα πηγαία έκφραση των συναισθημάτων, η αμεσότητα και η αβίαστη και χειμαρρώδης ροή των εικόνων. Εδώ το ποιητικό υποκείμενο συλλαμβάνει την αρχετυπική και ακατάλυτη ουσία της Γυναίκας, την οποία τοποθετεί στο πιο ψηλό βάθρο με λόγο θαυμαστικό, εγκωμιαστικό, χωρίς κανένα ίχνος επιτήδευσης και ρητορισμού.
Άρρηκτα δεμένη με τη γη η Γυναίκα είναι η προαιώνια δύναμη που μεταμορφώνει τα πάντα:
Τις πίκρες της ολονυχτίς ζυμώνει
Γλύκισμα προσφέρει την αυγή
διαβάζουμε στο πρώτο ποίημα της ενότητας που τιτλοφορείται «Γυναίκα». Όπως και στο επόμενο, στο «Εσύ Γη»:
Παίρνεις την ξεραμένη γη και σε εύφορη τη μεταλλάζεις
τον σπόρο και Άνοιξη φέρνεις παντού
φρέζιες και γεράνια, βιγόνιες, γιασεμιά.
Σε όλα τα ποιήματα της ενότητας η Γυναίκα-Γη σαρκώνεται φραστικά με εικόνες ειλημμένες από τον φυσικό κόσμο, οι οποίες αποδίδονται με τη μέγιστη καθαρότητα και διαύγεια. Αναφέρω χαρακτηριστικά παραδείγματα. Χείμαρρος και καταρράκτης μαζί./ Οξυγόνο αναβλύζει με το χάδι ,
Και λίγο παρακάτω
τον ήλιο φέρνεις πιο κοντά με τις ακτίνες του να ζεστάνει/Προστατεύεις από τη βροχή και το χαλάζι/τους ανέμους δαμάζεις μ` ένα χάδι./Με το χέρι σου το Άγιο, το μυριοπαθιασμένο, τα φυλλαράκια φροντισμένα/Με την κουβέντα βάλσαμο, λίπασμα για την ψυχή.
Μα πάνω απ` όλα εξαίρεται το ψυχικό σθένος, η μεγαλοσύνη, η καρτερικότητα και η αξιοπρέπεια της γυναικείας φύσης που υπερνικά ακόμα και τη φθορά του σώματος, την αρρώστια και τον θάνατο.
Η δύναμή σου σε κάνει γυναίκα
Το άρωμα που διαχέεις
Το ταξίδι σου σε έρημους και δρόμους σκοτεινούς
Το ότι ανατέλλεις κάθε πρωί και δύεις κάθε νύχτα
Γυναίκα γεννήθηκες
Δεν γίνηκες κάποια στιγμή.
«Ζωής Δήμιοι» Εδώ αναδεικνύεται εντονότερο το αφηγηματικό στοιχείο, υπό την έννοια ότι κάποια ποιήματα συνιστούν πεζόμορφες ιστορίες, όπως το πρώτο υπό τον τίτλο «Τούλη», που είναι εμπνευσμένο από ένα εξαιρετικά ευαίσθητο κοινωνικό ζήτημα, αυτό της γυναικείας κακοποίησης.
Μέσα από τα εννέα ποιήματα σκιαγραφείται η βαθιά και τραγική αντινομία που βιώνει ο άνθρωπος στη ζωή του:
Από τη μια οι δειλές, μικρές επιθυμίες: Η λαχτάρα να απλώσει τις ρίζες του στη γη και τα φτερά του στον ήλιο· να ξοδευτεί αγαπώντας, να κλείσει στην καρδιά του το μητρικό χάδι, να χτίσει μια φωλιά για τα παιδιά του να μην τα αγγίζει το κακό και να γεύεται με ασφάλεια τα αγαθά της ειρήνης.
Και από την άλλη, η ματαίωση τους: η ψευτιά, η υποκρισία, η μικροψυχία, η εμπορευματοποίηση των αξιών, ο εγκλεισμός του ανθρώπου σε ατομιστικά κελιά.
Η Αναστασία Υφαντίδου καταφέρνει να εξωτερικεύσει την αγωνία της για την απολεσθείσα αθωότητα και για την ανθρώπινη ερημία με τόνο σιγανό, εξομολογητικό, χωρίς κραυγαλέους αφορισμούς και διδακτισμό.
Διαβάζω δύο αποσπάσματα από το ποίημα «Αναπνοή».
Τα όνειρά μου απόντα λείπουν οι ελπίδες
Των ζωντανών κρατήματα, ζωής αναπνοές
Τώρα πώς πατήματα να βρω, παιδιού μικρού ανηφοριές
Σαν να `χασα τον ήλιο μου, τα αστέρια, το φεγγάρι
Σαν το σκοτάδι να απλώθηκε παντού
Κι η χαρά βυθίστηκε, πλοίο σε άγρια πελάγη.
Και λίγο παρακάτω:
Κλείνω τα μάτια με χαρά στο ασυνείδητο, μπας και σε συναντήσω
Στο όνειρό μας το κοινό, στον κήπο, στα λουλούδια
Σε μια μοίρα που καταριέται τα μάτια που φλογίζονται
Μόνα τους να μένουν.
Ενώ το πιο πολύτιμο μάθημα στο ομώνυμο ποίημα απορρέει από τις πληγές και το αλόγιστο σκόρπισμα του εαυτού μας…
Μάθημα δεν σου ` γινε ποτέ
Αν σε σταυρώσουν την ψυχή σου μη χαρίζεις
Η αγάπη ανάσταση είναι όχι δάκρυ
Ήσυχη κοιμήσου
Και γι` αυτούς μάθημα είσαι, το πιο μεγάλο
Πως η αξία του ανθρώπου δεν περιμένει ν` αποδοθεί απ` άνθρωπο
Το κάρβουνο μερικών ψυχών δεν αρκεί για να μαυρίσει το χρυσάφι άλλων.
Ακολουθεί η τρίτη ενότητα, η εκτενέστερη της συλλογής, αφιερωμένη στην αρχέγονη, πανανθρώπινη και ακατανίκητη ορμή και πηγή της ζωής: Στον «Έρωτα». Απόλυτος, ακατάλυτος και εξιδανικευμένος συνιστά την υπέρτατη δικαίωση της ύπαρξης του ποιητικού υποκειμένου. Ο λόγος εκφέρεται σχεδόν πάντοτε σε β΄ πρόσωπο ορίζοντας το εσύ, τον αποδέκτη της ανεπιτήδευτης ερωτικής εξομολόγησης. Διαβάζω το ποίημα «Ώρες».
Αυτές οι ώρες
Οι ώρες που οι ψυχές μιλούν
Που η ύλη κοιμάται
Οι φωνές σιωπούν
Τα θέλω ουρλιάζουν
Οι ώρες της μοναξιάς
Οι ώρες των γραφών
Οι ώρες των πόθων
Των πεθαμένων ονείρων
Της αναστημένης ελπίδας
Των μαρμαρώσεων δακρύων
Των παγωμένων ερώτων
Οι ώρες που ο νους ξεγλιστρά πλάι σου.
Δεν είναι ωστόσο πάντοτε ο έρωτας καθάριος, αψεγάδιαστος και ιδανικός. Και ούτε αφήνει αλάβωτες τις καρδιές εκείνων που αναλίσκονται στη δίνη του έχοντας επιλέξει το ανέφικτο, το αναπόδοτο, το ανείσπρακτο. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το ποίημα «Λήθη» που ακολουθεί:
Όμορφο ήσουν καλοχτισμένο ψέμα
Έρχονται οι μοναξιές φοβάμαι
Βράδια κρύα θυμωμένα
Τα χέρια σου κοιτάζω παγωμένα
Κοντά η μακριά μαζί πονάμε
Τα άδοτα φιλιά σκόρπιες προσδοκίες
Καρδιά σπασμένη σε κομμάτια
Πέντε ποιήματα ενταγμένα στην ενότητα «Παιδί» ανεβάζουν τη θερμοκρασία της συγκίνησης εκφράζοντας όλη την τρυφερότητα, την αγάπη αλλά και την έγνοια και τον πόνο για τη χαμένη παιδικότητα. Το ποιητικό σύμπαν της Αναστασίας Υφαντίδου στοιχειώνουν λαβωμένες, αθώες ψυχές που δε γνώρισαν παρά τη σκληρή και απάνθρωπη πλευρά της ζωής. Η σωματική βία, ο πόλεμος, η προσφυγιά συνθέτουν το ατέρμονο δράμα που πλήττει ανελέητα την ελπίδα και το μέλλον του κόσμου: το λούτρινο αρκουδάκι γίνεται συνώνυμο του εφιάλτη, όνειρα και αγαπημένες σπιτικές μυρωδιές των ξεριζωμένων αναζητούν εναγωνίως ένα πικρό καταφύγιο από τη Σμύρνη ίσαμε τις σύγχρονες χαμένες πατρίδες.
Φωτιά, χαλάσματα και φόβος
Πού να κουρνιάσουν οι άνθρωποι;
Ποιο καταφύγιο θα κρύψει το τρέμουλό τους;
Το πιο ασφαλές, το σπιτικό τους που γέμιζε μυρωδιές και όνειρα
Τώρα σκόνη σε αγνώριστους, ερειπωμένους δρόμους
Χωράει ο μόχθος μιας ζωής σε μια μικρή βαλίτσα;
Η προτελευταία ενότητα της συλλογής ξανοίγεται σε χώρους ευρύτερους, πληθυντικούς. Τίτλος: «Πατρίδα». Προηγείται το «Μοιρολόι των Δέντρων», ποίημα που τιμήθηκε με έπαινο από την Ένωση Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος». Εδώ όλες του έθνους οι πληγές, οι δύσκολες τροπές της μοίρας του ανθρώπου απεικονίζονται με ένα όμορφο, πρωτότυπο εύρημα: Χιλιόχρονα βελανίδια, κορμοί, φύλλα, ρίζες και κλαδιά γίνονται μάρτυρες της οδύνης, προσφέρουν απάγκιο στους κυνηγημένους και «ρωτάνε τ` αδέλφια τους τα καραγάτσια/Την ανθρωπιά ποια σημαία τη γεννά;/Κι η καλοσύνη σε ποιον θεό πιστεύει;
Στα δύο επόμενα ποιήματα προβάλλεται το όραμα της νιότης από την αρχή να ξαναχτίσει το μέλλον όμορφο, ελπιδοφόρο, φωτεινό και η οικτρή διάψευσή του, ενώ στιγματίζεται η ανεύθυνη στάση του να πιστεύει κανείς πως «άλλοι θα σώσουνε τον κόσμο».
Τη συλλογή επιλογίζει ένα ποίημα, το μοναδικό της ενότητας «Φίλοι». Τίτλος «Φιλικό Οξύ». Κεντρικό θέμα: Οι πληγές που αφήνει η υποκριτική φιλία στον άνθρωπο, ο οποίος δοτικός, ολάνοιχτος και ανυποψίαστος απεκδύεται την πανοπλία του, γιατί τυφλά εμπιστεύτηκε τον φίλο.
Σήκωσε την πανοπλία σου, καημένε
Πιο τη χρειάζεσαι κοντά στον φίλο παρά μες στον εχθρό
Έχοντας ολοκληρώσει την περιδιάβαση στο σώμα της συλλογής, έφερα ξανά στον νου μου τον τίτλο και γύρισα πίσω στο ομότιτλο ποίημα της δεύτερης ενότητα.
Διαβάζω ένα μικρό, ενδεικτικό απόσπασμα:
Κάθαρση `ναι μάτια μου στη θάλασσα ν` αφεθείς
Στο κύμα να ξαπλώσεις σαν να γεννήθηκες ξανά
Βρέφος αμόλυντο και άσπιλο που κλαίει γοερά γιατί αυτό ξέρει όταν πονά
Το λάθος σου να τα` αγκαλιάσεις και να σε συγχωρέσεις
σαν να παίρνεις ξανά την πρώτη σου ανάσα
Σκέψεις σαν ιστός αράχνης
Σκοτάδι ο νους και ψάχνει λίγο φως.
Με τον γραπτό, ποιητικό της λόγο η Αναστασία Υφαντίδου θέλησε να μοιραστεί μαζί μας την ανάγκη αλλά και την ικανότητά της να μετουσιώνει σε στίχους ό,τι ενεργοποιεί και δονεί την ευαισθησία της. Εκθέτοντας δημοσίως τη σκέψη, τον λόγο, το προσωπικό της βίωμα, ανταποκρίνεται σε αυτό που πρωτίστως πραγματώνει η Τέχνη, η κάθε μορφής τέχνη: το δόσιμο, το πλησίασμα, την επικοινωνία.
Και όσοι δοκίμασαν να αναμοχλεύσουν το είναι τους, να λυτρώσουν την ψυχή τους γυρεύοντας να ξεκλειδώσουν την ανοιχτή πόρτα της ποίησης, για να θυμηθούμε εδώ τα «Αντικλείδια» του Γιώργη Παυλόπουλου, όλοι λοιπόν που αναζήτησαν στην ποίηση τη σωτηρία, την καταφυγή, την παραμυθία, μείζονες είτε ελάσσονες, είτε με ρηχή στιχοπλοκία είτε με τον στιβαρό, πυκνό και πλέριό τους λόγο έχουν κατακτήσει δίκαια μια θέση στων ιδεών την πόλη.
Πολλές φορές βέβαια για τον ποιητή η κάθαρση δεν έρχεται ποτέ. Ίσως γιατί κάθε άφιξη μετατρέπεται την ίδια στιγμή σε επικείμενη αναχώρηση· και τότε ξεκινάς πάλι από την αρχή, ψάχνεις τη λύτρωση και δε τη βρίσκεις ποτέ.
Και όσο για εκείνους που αναρωτιούνται για την πρακτική σκοπιμότητα της ποίησης σε μια δύσκολη, σκοτεινή εποχή, θα έλεγα πως, ναι, ίσως να μην μπορεί να δώσει λύση στις μεγάλες κρίσεις που βιώνουμε αλλά, όπως έλεγε η Αμερικανίδα ποιήτρια Ίντρα Νόβι «μπορεί να μας βοηθήσει να μείνουμε ζωντανοί συναισθηματικά».
Είναι παραμυθητικές οι λέξεις, καθώς και η μουσική, γι` αυτόν που γράφει και κάποτε -στις καλές και αυθεντικές στιγμές της γραπτής δημιουργίας- και γι` αυτόν που διαβάζει. Και όπως όλες οι τέχνες, έτσι και η ποίηση στόχο της έχει την επικοινωνία, τον διάλογο, τις ψυχές που ξεκλειδώνονται
Σε αυτό λοιπόν το πλησίασμα, σ` αυτόν το ατέρμονο διάλογο αφήνει το στίγμα της η Αναστασία Υφαντίδου με την «Κάθαρση. Αναμένουμε με ενδιαφέρον τις νέες της ποιητικές διαδρομές.
Υ.Γ. Το παραπάνω κείμενο με ελάχιστες τροποποιήσεις αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος της παρουσίασης της συλλογής στο Μουσείο Μακεδονικού αγώνα Καστοριάς που πραγματοποιήθηκε στις 30-9-2023.
Σοφία Κλειούση
Φιλόλογος-Συγγραφέας
