Σταύρος Καραγεωργάκης: Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης, Νώε. Εκδ. Κίχλη ISBN 978-618-5461-78-2

Αυτοκαταστροφή ή αναγέννηση;

Ίσως ένα από τα πρώτα ερωτήματα που προκύπτουν με την ανάγνωση του βιβλίου του Παναγιώτη Χατζημωϋσιάδη είναι το εξής: αποτελεί, άραγε, αυτή η ιστορία που διαβάζουμε ένα προμήνυμα απειλητικό, ένα δυστοπικό σενάριο ή μια ελπίδα αναγέννησης; Αναρωτιόμαστε αν η καταστροφή για την οποία διαβάζουμε είναι το αναπόφευκτο τέλος ή η ελπιδοφόρα αρχή. Είναι αλήθεια ότι, μέσα απ’ αυτή τη νουβέλα ερχόμαστε αντιμέτωποι όχι με τη ρητορική μιας νέου τύπου οικολογικής και πολιτικής καταστροφολογίας, αλλά ενός υπαρκτού κινδύνου, αυτού της κλιματικής αλλαγής. Αν όμως στεκόμασταν μόνο σε αυτό, θα κάναμε μια μονοδιάστατη ανάγνωση όχι μόνο του εξαιρετικού βιβλίου για το οποίο έχουμε συγκεντρωθεί σήμερα εδώ, αλλά και της σύγχρονης οικολογικής κρίσης. Θα ήταν κοντόφθαλμο να δούμε την περιβαλλοντική κρίση μονάχα ως τέτοια, και όχι ταυτόχρονα ως μια πολιτική και πολιτισμική κρίση. Πολιτική κρίση επειδή βλέπουμε την αδυναμία των πολιτικών φορέων και προσώπων να αναλάβουν δράση για το κλίμα λόγω της αγκίστρωσής τους στο άρμα των πολιτικών επιλογών των εθνικών και υπερεθνικών ελίτ, επειδή αντιλαμβανόμαστε μια διάχυτη αδιαφορία για ένα πρόβλημα που ακόμα είναι υπό αμφισβήτηση αν είναι πρόβλημα, ταυτόχρονα, όμως και λόγω της συνολικής πολιτικής απαξίωσης των πολιτών και της ίδιας της αξίας της πολιτειότητας. Πρόκειται για μια πολιτική που περιθωριοποιεί τους ανθρώπους, ανάγοντάς τους σε –κατά περιόδους– ψηφοφόρους και εσαεί σε καταναλωτές. Οι πολίτες περιορίζονται σ’ αυτόν τον ρόλο, ή ακόμα και αποσύρονται οικειοθελώς στη σκιά της κρατικής πολιτικής, απογοητευμένοι από την αδυναμία αλλαγής σελίδας ή την ελπίδα για μια πραγματικά ριζοσπαστική και οικολογική απάντηση.

Ταυτόχρονα, όμως, μιλάμε και για μια πολιτισμική κρίση και για αμφισβήτηση των ουμανιστικών αξιών. Βλέπουμε τις δραματικές επιλογές των ανθρώπων όχι μόνο μέσα από την κατακλυσμιαία καταστροφή, αλλά και τα απομεινάρια του πολιτισμού τους, τα συσκευασμένα προϊόντα, να ξεβράζονται και να επιπλέουν στο νερό, υποδεικνύοντας το αναπόδραστο τέλος της ανθρώπινης πορείας. Μιας πορείας που πνίγεται κυριολεκτικά από τις επιλογές της, που δίνει σκωπτικά σε λίγους survivors μια μικρή ανάσα ζωής για λίγο ακόμα, αφήνοντας όμως πίσω το υπόλοιπο της ανθρωπότητας να πεθαίνει. Ο ήρωας του βιβλίου μάς εξομολογείται ότι ένοιωσε «σαν τους ανθρώπους των σκουπιδιών, που περιφέρονται όλη μέρα στις χωματερές ψάχνοντας με γυμνά χέρια για οτιδήποτε θα μπορούσαν να φάνε ή να πουλήσουν» Ο πρωταγωνιστής διαπιστώνει ότι «αυτά τα επιπλέοντα σκουπίδια είναι τα τελευταία ίχνη ενός πολιτισμού που καταποντίζεται για να παραδοθεί στη λήθη του νερού.»
Έτσι, βλέπουμε τον ήρωα να κωπηλατεί σε μια θάλασσα σκουπιδιών και πτωμάτων. Πρόκειται για έναν χαρακτήρα ο οποίος μέσα σ’ αυτόν τον βούρκο υλικών αγαθών, τον καπιταλιστικό και οικολογικό όλεθρο, αναζητά την αριστοτελική κάθαρση του δυτικού πολιτισμού, την κάθαρση από τη βρωμιά και τη σήψη του καταναλωτισμού, του αυτοκτονικού ανθρωποκεντρισμού και της απαξίωσης της φύσης. Ακόμα, όμως, κι αυτή η κάθαρση περιστρέφεται γύρω από το αρχικό μας ερώτημα: πώς θα επέλθει άραγε, με καταστροφή ή αναγέννηση;

Μέχρι κι όταν ο ήρωας χάνει τις ελπίδες του, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον αναγνώστη. Οι αναγνώστες και αναγνώστριες, δεν αναζητούν μόνο ένα ευτυχές τέλος, την κιβωτό να κάθεται στο όρος Αραράτ και τον πολιτισμό να κάνει μια επανέναρξη. Ο πρωταγωνιστής μας αναρωτιέται αν αυτή η επανέναρξη θα επαναλάβει έναν κύκλο πολιτισμού, με ανθρώπους να λαξεύουν πέτρες γύρω από τη φωτιά. Φαντάζει τρομακτικό, αν η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη σε έναν ιστορικό κύκλο, με τα ίδια λάθη, τους ίδιους διχασμούς, με πολέμους, με αίμα, πλούσιους και φτωχούς. Τελικά, φαίνεται τρομακτικό να είναι πραγματικά αυτή η φύση και το μέλλον του ανθρώπου, να είναι γι’ αυτό γενετικά προγραμματισμένος. Κατά τη διάρκεια του κατακλυσμού, ο ήρωας, χωρίς να είναι καθόλου σίγουρος για ένα αίσιο τέλος της καταστροφής που βιώνει, ψάχνει σταθερές στους άλλους πλανήτες του ηλιακού συστήματος. Βλέπει τους πλανήτες και τα αστέρια και ελπίζει. Δεν είναι γι’ αυτόν τόποι και τρόποι διαφυγής. Δεν είναι μια ύστατη λύση, ένα plan B, μετά την καταστροφή του πλανήτη του. Δεν είναι real estate για τη δημιουργία ακόμα ενός πολιτισμού με τα ίδια χαρακτηριστικά, με την ίδια μανία κατάκτησης και ιδιοποίησης, αλλά, απεναντίας, ένα σταθερό σημείο για έναν κόσμο που χάνεται και παλεύει να ξαναγεννηθεί.

Έχουμε δει πολλές ταινίες και έχουμε διαβάσει λογοτεχνικά έργα για την καταστροφή του κόσμου. Συνήθως, σ’ αυτά απεικονίζεται όχι απλώς η απογοήτευση για την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά και ένας υποβόσκων ή ολοφάνερος μισανθρωπισμός. Η εκκωφαντική ανάδειξη του κινηματογράφου του Λάνθιμου που κάνει focus στις πιο φρικώδεις όψεις της ανθρώπινης φύσης είναι μόνο ένα από τα πολλά παραδείγματα που μπορούμε να σκεφτούμε γι’ αυτόν τον νέο μισανθρωπισμό. Πρόκειται για μια εικόνα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεφύγει από την ίδια του την εγωιστική και αυτοκαταστροφική φύση. Μια χομπσιανή αντίληψη του homo homini lupus, του ανθρώπου λύκου που είναι έτοιμος να κατασπαράξει τον συνάνθρωπό του, μια εικόνα που δεν αδικεί μόνο τον άνθρωπο, αλλά και τον λύκο. Ακόμα και ο φιλόσοφος και νομπελίστας Ειρήνης, Μπέρτραντ Ράσελ, απογοητευμένος από τις φιλοπόλεμες τάσεις του ανθρώπου έφτασε σε παρόμοιες θέσεις. Έγραψε ότι θα ήταν καλύτερα να είχε σταματήσει η εξέλιξη στα πρόβατα, τα ελάφια και τις αγελάδες, και να μην είχε εμφανιστεί ποτέ ο άνθρωπος, αφού τη νοημοσύνη του τη χρησιμοποιεί για να καταστρέφει τους άλλους ανθρώπους.

Είναι η ίδια εικόνα που μοιράζεται και μεγάλο μέρος επιφανών βιολόγων, που βλέπουν μόνο την εγωιστική πλευρά της φύσης, και μας αφήνουν να φανταζόμαστε ένα προκαθορισμένο δυστοπικό τέλος.

Αυτή η εικόνα τη ανθρώπινης φύσης βασανίζει πολλές δεκαετίες και την οικολογική σκέψη και το οικολογικό κίνημα. Μηνύματα όπως ότι, ο άνθρωπος είναι ο καρκίνος του πλανήτη και πρέπει να εξαφανιστεί, ότι ο πλανήτης θα ορθοποδήσει και θα βρει την «ισορροπία» του μόνο όταν απαλλαγεί από τον άνθρωπο, έχουν μεν ένα οικολογικό πρόσημο, από την άλλη όμως γράφουν την ιστορία των νικητών, αγνοώντας τους ηττημένους. Οι νικητές είναι αυτοί που πνίξανε στο αίμα τους συμπατριώτες τους, οι νικητές είναι αυτοί που κυριάρχησαν πολιτικά και οικονομικά, οι νικητές είναι αυτοί που ρήμαξαν τον πλανήτη για να πλουτίσουν. Οι ηττημένοι είναι οι φτωχοί, οι κατασφαγμένοι των ιμπεριαλιστικών πολέμων, οι περιβαλλοντικοί μετανάστες, οι παρίες των πόλεων που πνίγονται στα σκουπίδια, οι εκατοντάδες χιλιάδες που βγήκαν πριν λίγες μέρες στους δρόμους για να φωνάξουν για δικαιοσύνη απέναντι σε ένα κράτος που έχει κουρελιάσει το κράτος δικαίου, που φτωχοποιεί και εξαθλιώνει, που καταστρέφει δάση για να φτιάχνει δήθεν πράσινη ενέργεια με αιολικά πάρκα και να φουσκώνουν οι τσέπες συγκεκριμένων επιχειρηματιών και των κυβερνητικών συνεργατών τους.

Ο συγγραφέας του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα δίνει ελπίδα στους ηττημένους, σε όσους έχουν απομείνει ζωντανοί. Δίνει την ελπίδα ότι μπορεί αυτοί, μέσα από το πρόσωπο του ήρωα, να είναι που θα ανακάμψουν, ίσως είναι αυτοί που θα ξαναφτιάξουν τον κόσμο, ορμώμενοι από αλτρουιστικά αισθήματα. Μέσα σ’ εκείνον τον κόσμο που πνίγεται, και δεν βρίσκεται μια πραγματική κιβωτός για να τον σώσει, φαίνεται να επιπλέει στη βάρκα του ήρωα η ελπίδα, ακόμα και αν παίρνει τη μορφή μιας πικρής ειρωνείας, όπως στο σημείο που ο συγγραφέας, θέλοντας να θίξει την υποκρισία της «πράσινης ανάπτυξης», βάζει τον ήρωα μέσα στην καταστροφή, κυριολεκτικά μέσα στη βάρκα του, να θυμάται ότι είναι η Παγκόσμια Μέρα Μείωσης Φυσικών Καταστροφών, και αναρωτιέται αν πρέπει να σηκωθεί όρθιος για να εκφωνήσει έναν λόγο, αποτίοντας έτσι φόρο τιμής.

Ας δούμε, λοιπόν, αυτό το έργο ως ένα προμήνυμα ελπίδας μέσα από μια επερχόμενη καταστροφή, και όχι μόνο ως μια ανεπίστρεπτη πορεία προς την καταστροφή. Πολλές φορές τα έργα καταστροφής δεν έρχονται να μας φοβίσουν, ούτε να μας απογοητεύσουν, αλλά να μας δώσουν ελπίδα αναγέννησης.