Ο Νικόλαος Κάλας αποτελεί μια ιδιαίτερη καταγραφή στην περιοχή των νεοελληνικών (και όχι μόνο) γραμμάτων. Ποιητής, δοκιμιογράφος, λογοτεχνικός και εικαστικός κριτικός, δημοσίευσε και κατέθεσε το έργο και τις απόψεις του στην Αθήνα τα χρόνια του 1930, στο Παρίσι, λίγο πριν από τον πόλεμο και από το 1940, ώς το τέλος της ζωής του, το 1988, στις ΗΠΑ. Ο μεγαλοαστικής καταγωγής Νικόλαος Καλαμάρης, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, γεννήθηκε το 1907 στη Λοζάνη και μεγάλωσε στην Αθήνα. Ως φοιτητής τής Νομικής Αθηνών, ήταν μέλος του προοδευτικού σωματείου της «Φοιτητικής Συντροφιάς» και του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» του Δημήτρη Γληνού. Εντάχθηκε στο κομμουνιστικό κίνημα της εποχής και ακολούθησε την τροτσκιστική ομάδα της «Αριστερής Αντιπολίτευσης» στις τότε ενδοαριστερές διαμάχες. Από το 1929 άρχισε να συνεργάζεται ως μεταφραστής, ποιητής και κριτικός με τα σημαντικότερα έντυπα των χρόνων εκείνων, όπως ο «Κύκλος», η «Πειθαρχία», οι «Νέοι Πρωτοπόροι», η «Νέα Επιθεώρηση». Στα κείμενα αυτής της περιόδου, ο Κάλας, εκτός από τη λογοτεχνική κριτική, επεκτείνεται, αρκετά προδρομικά, και σε νέα, μοντέρνα πολιτισμικά, πεδία, όπως ο κινηματογράφος και τα σπορ. Εκφέρει δε έναν λόγο οξύ και ριζοσπαστικό και προβάλλει προκλητικά τις κομμουνιστικές του θέσεις. Η ποίησή του, με έντονα φουτουριστικά στοιχεία αρχικά και επιρροές από τους Ρώσους ποιητές της δεκαετίας του 20, κατατείνει αργότερα προς τον υπερρεαλισμό. Μέχρι το 1936 τυπώνει και κυκλοφορεί εκτός εμπορίου τις συλλογές «Ποιήματα» και «Τετράδια» Α, Β, Γ και Δ. Ο Κάλας, μεγαλοαστός και κοσμοπολίτης, αιρετικός κομμουνιστής και κάτοχος εκπληκτικής παιδείας, ασφυκτιούσε μάλλον στην επαρχιώτικη Αθήνα, γεγονός που επέτεινε και η αντισυμβατική του εμφάνιση και στάση ζωής. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του από τον φίλο του Οδυσσέα Ελύτη: «Με το ψευδώνυμο Μ. Σπιέρος γέμιζε τα περιοδικά με λίβελλους πύρινους και κριτικές ανελέητες. Και μήτε που μπορούσες να τον πιάσεις σε τίποτε. Ηταν ο πιο πληροφορημένος, ο πιο δεινός τής διεθνούς αγοράς…». Τον παρακολουθούσα παντού να κυκλοφορεί με άνεση και κάποια προκλητικότητα στο ύφος και στο ντύσιμο , πανύψηλος καθώς ήταν, με άτακτο μαλλί, χτυπητά χρωματιστά πουκάμισα και ρολογάκι στην κομβιοδόχη …(«Ανοιχτά χαρτιά», εκδ. «Ικαρος»). Ετσι το 1938 φεύγει στο Παρίσι, όπου και εκδίδει το πολύκροτο βιβλίο του «Εστίες Πυρκαγιάς». Σ αυτό ο Κάλας συνδυάζει τη μαρξιστική οπτική, τον υπερρεαλισμό και την ψυχανάλυση και ασκεί με ακραία ρητορική, μια ριζοσπαστική συνολική κριτική στην υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση και στις καθιερωμένες μορφές τέχνης. Το δοκίμιο, το οποίο προκάλεσε αίσθηση στον καιρό του, επιβεβαιώνει και τη μεγάλη ιδεολογική, πολιτική και μορφωτική απόσταση του συγγραφέα από την ελληνική κατάσταση των πραγμάτων. Το 1940 φτάνει στις ΗΠΑ, όπου και μένει πλέον μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1988. Εκεί διδάσκει σε διάφορα πανεπιστήμια, ασχολείται κυρίως με την τεχνοκριτική και αναδεικνύεται σ έναν από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της Ποπ Αρτ. Παρακολουθεί όμως και τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα και δραστηριοποιείται στην αντίσταση κατά της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Δημοσιεύει σποραδικά σε διάφορα περιοδικά, όπως το «Πάλι», αλλά το έργο του, για ένα μεγάλο διάστημα, παραμένει αποσιωπημένο και άγνωστο. Μόλις το 1977 εκδίδεται η συλλογή «Οδός Νικήτα Ράντου» (εκδ. «Ικαρος») με το σύνολο σχεδόν της μέχρι τότε ποιητικής παραγωγής του, η οποία παίρνει και το κρατικό βραβείο ποίησης. Το 1982 κυκλοφορεί ο τόμος «Κείμενα Ποιητικής και Αισθητικής» (εκδ. «Πλέθρον»), με επιμέλεια Αλέξ. Αργυρίου, με όλα σχεδόν τα προπολεμικά δημοσιευμένα δοκίμιά του, και τον επόμενο χρόνο η συλλογή «Γραφή και Φως» (εκδ. «Ικαρος»). Παρά τον θάνατό του δε, το 1988, και την έκδοση της αλληλογραφίας του με τον Γιώργο Θεοτοκά (εισ. – επιμ. Ιωάννα Χάντζου, εκδ. «Πρόσπερος», 1989), καθώς και τη δημοσίευση αρκετών κειμένων του, το ενδιαφέρον παραμένει ατονικό. Ξαφνικά όμως, το 1997, μεταφράζονται και κυκλοφορούν το γνωστό ήδη δοκίμιό του «Εστίες Πυρκαγιάς» (μτφρ. Γιάννα Σαββίδου, εκδ. «Gutenberg») και το «Η Τέχνη την Εποχή της Διακύβευσης και άλλα δοκίμια», (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. «Αγρα»), με κείμενά του από την αμερικανική τεχνοκριτική του περίοδο. Μαζί τους εκδόθηκε και συμπλήρωσε την όλη εικόνα και η σημαντική μελέτη της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη «Α-νοστον ήμαρ: Οδοιπορικό της σκέψης του Νικόλα Κάλας» (εκδ. «Αγρα»). Τα βιβλία αυτά προκάλεσαν ένα κύμα δημοσιεύσεων και αναφορών και αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για τον Κάλας και το έργο του. Το 2002, δε, εκδόθηκαν τα βιβλία «Νικόλας Κάλας – Μιχάλης Ράπτης. Μια πολιτική αλληλογραφία 1967 – 1984» (εισ. – επιμ. Lena Hoff – εκδ. «Αγρα») και «Δεκαέξι γαλλικά ποιήματα and Αλληλογραφία με τον Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς» (μτφρ. – σχόλια Σπήλιος Αργυρόπουλος – Βασιλική Κολοκοτρώνη, εκδ. «Υψιλον»). Ηδη, λοιπόν, έχει εκδοθεί ένα τμήμα του έργου τού Κάλας, το οποίο μαζί με τα κείμενα, τις μαρτυρίες και τις μελέτες που έχουν δημοσιευτεί γι αυτόν, παρέχουν τη δυνατότητα για μια πιο σφαιρική προσέγγισή του και την επανεγγραφή και την επανατοποθέτησή του στο σύγχρονο ελληνικό διανοητικό ορίζοντα. Μια τέτοια προσπάθεια ξαναδιαβάσματος του έργου του Κάλας ήταν και το Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Κομοτηνή στις 10 – 12 Ιουνίου 2005, με διοργανωτές τον Τομέα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, το περιοδικό «Μανδραγόρας» και τον Δήμο Κομοτηνής. Στο συνέδριο αυτό αρκετοί μελετητές του Κάλας και του έργου του κατέθεσαν τις απόψεις και τα συμπεράσματα των ερευνών τους. Ο τόμος «Νικόλαος Κάλας. Ξαναδιαβάζοντας το έργο του, 1907 – 1988», που εξέδωσαν οι εκδόσεις του περιοδικού «Μανδραγόρας», περιέχει τις εισηγήσεις του συνεδρίου και αποτυπώνει τους προβληματισμούς και τις κατευθύνσεις των ερευνητών. Πολλοί εισηγητές επικεντρώθηκαν στους ποιητικούς και αισθητικούς τρόπους του Κάλας (Α. Παγουλάτος, Δ. Καραδήμα, Β. Λέτσιος, Κ. Σταθόπουλος, Δ. Τζουμάκας, Α. Μπενάτσης, Ε. Καψωμένος, Σ. Αργυρόπουλος) και άλλοι περιέγραψαν και ανέδειξαν τη θεωρητική και κριτική διαδρομή του (Ν. Βαλαωρίτης, Ι. Κωνσταντουλάκη – Χάντζιου, Γ. Λαδογιάννη, Μ. Διοματάρη, Θ. Σακελλαριάδης, Μ. Χατζηγιακουμή) και την προβληματική αποδοχή του (Σ. Καράμπελας). Οι ιδεολογικές, φιλοσοφικές και πολιτικές παράμετροι του Κάλας ανεγνώσθησαν με διεισδυτικό τρόπο από αρκετές εισηγήσεις (Α, Δεληγιώργη, Κ. Κρεμμύδας, Δ. Κράββαρης, Π. Νούτσος), ενώ εξετέθησαν οι θέσεις του για τον ντανταϊσμό και τον υπερρεαλισμό (L. Hoff) και διερευνήθηκαν οι σχέσεις του με τον Καβάφη (Σ. Βούλγαρη) καθώς και με άλλους δημιουργούς και θεωρητικούς, όπως ο Καστοριάδης, ο Sade, ο Breton, ο Τρότσκι (Ε. Ρούμκου, Σ. Μιχαήλ). Δεόντως δε αναδείχτηκε και αναλύθηκε ο ρόλος τής εικόνας τόσο στην ποίησή του όσο και στο θεωρητικό και τεχνοκριτικό του έργο (Β. Πασχάλης, Ε. Αρσενίου). Οι ερευνητές, όπως φαίνεται από το υλικό του συνεδρίου, εξέτασαν πολλές πλευρές του έργου του Κάλας με ιδιαίτερη προσοχή και επάρκεια. Θα μπορούσε βέβαια να επισημανθεί η απουσία κάποιας εισήγησης για τη σχέση του Κάλας με τη γενιά του 30, καθώς και τη θέση του στο εσωτερικό του ελληνικού υπερρεαλισμού. Η έκδοση των πρακτικών και των εισηγήσεων του συνεδρίου, με τη θεματική ευρύτητα και την ποιότητά τους, συνεισφέρει ιδιαίτερα στην επανανάγνωση του Κάλας και του έργου του.

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑΣ