Ο πιο εμβληματικός ποιητής του εικοστού αιώνα, φαίνεται πως είναι ο  T.S. Eliot. Η Έρημη χώρα έχει πολλές  φορές μεταφραστεί στα ελληνικά και όλο το έργο του επίσης πολλές φορές, αλλά όσο πολλές κι αν είναι ποτέ δεν είναι αρκετές. Έτσι η Παυλίνα Παμπούδη, στο πρώτο μισό του εικοστού πρώτου αιώνα καταθέτει μια ολοκληρωμένη μορφή αυτού του έργου, μετά  από την πρώτη, που εξέδωσε το 2002. Επειδή όμως κάθε μετάφραση χρειάζεται αναθεώρηση έτσι και η παρούσα αναθεωρημένη έρχεται να πάρει τη θέση της πλάι σε όλες τις άλλες που έχουν γίνει εδώ και 100 σχεδόν χρόνια.

Ο τρόπος με τον οποίο η Παμπούδη γνώρισε τον Έλιοτ μοιάζει με θαύμα ή ψέμα ή μυθιστορηματική επινόηση. Συγκεκριμένα, όταν βρέθηκε στο Λονδίνο το 1984, σε μια σοφίτα που νοίκιασε, δύο βιβλία πεσμένα πίσω από μια βιβλιοθηκούλα ήρθαν στα χέρια της. Το ένα ήταν τα ποιήματα, συγκεκριμένα μια επιλογή –Selected Poems του T.S. Eliot  και το άλλο η  Alice in Wonderland του Lewis Caroll, σαν μηνύματα από ένα άλλο κόσμο από τον οποίο δύο πολύ παράξενοι λογοτέχνες μιλούσαν για παράξενα πράγματα … Η νεαρή Παμπούδη άρχισε να τους μεταφράζει παράλληλα. Όταν τη «σκοτείνιαζε» ο ένας, έπιανε τον άλλο. Και η σχέση και με τους δύο αποδείχτηκε διά βίου. Και οι δύο, όπως σημειώνει, διαμόρφωσαν τη «σχιζοειδή συγγραφική της περσόνα».

Στην ποιητική της γραφή εξακολουθεί να περιφέρεται σαν την Αλίκη στα παράξενα τοπία του Κάρολ, αλλά διατυπώνει με τον τρόπο του Έλιοτ. Έτσι σε ένα κράμα στην ουσία και στη μορφή, όπως ο άνθρωπος που γεννήθηκε από άντρα και γυναίκα,  η ποιήτρια Παμπούδη γεννήθηκε από Κάρολ και Έλιοτ. Αυτό μπορεί να ακούγεται παράλογο, αλλά ως Ελληνίδα, όπως όλοι οι Έλληνες, έχει το παράλογο στο DNA της.  Με τον Caroll τα κατάφερε γρήγορα, σε ένα χρόνο, με τον Eliot χρειάστηκε κάτι περισσότερο, σχεδόν είκοσι χρόνια. Ωστόσο, δεν έπαψε να επεξεργάζεται πάλι και πάλι μέχρι να «“λειάνει” κάποιες αδεξιότητες σε νόημα ή ρυθμό».

Το πολυεπίπεδο, το δυσερμήνευτο, το ανεξάντλητο ελιοτικό κείμενο έχει στη βάση του χωρία της Αγίας Γραφής, άλλους ποιητές, αναγνωρίσιμους ή όχι, είναι μια φωνή φτιαγμένη από άλλες φωνές, όπως είναι «παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» (Γιώργος Σεφέρης) και όπως ένα βιβλίο είναι φτιαγμένο από βιβλία (Ουμπέρτο Έκο). Μεταξύ μας, αν δεν είναι έτσι, τότε είναι τίποτα.

Ο ίδιος ο Έλιοτ είπε, και η Παμπούδη μας το θυμίζει: «Τα τελευταία χρόνια βλαστήμησα τον Πάουντ, γιατί ποτέ δεν είμαι βέβαιος αν μπορώ να θεωρώ  τους στίχους μου δικούς μου: τη στιγμή που νιώθω πολύ ευχαριστημένος με τον εαυτό μου, ανακαλύπτω πως έχω συλλάβει κάποιον αντίλαλο από στίχο του  Πάουντ».

Η Ash Wednesday (1927), ημέρα η οποία στην καθολική εκκλησία σημαίνει την αρχή της Σαρακοστής και υπενθυμίζει την θνητότητα του ανθρώπου και την Ταπείνωση, γνωστή στις ελληνικές μεταφράσεις ως Τετάρτη των τεφρών, μεταποιήθηκε εδώ ως Τετάρτη της σποδού. Η Π.Π. πολύ καλά αιτιολογεί την επιλογή της- φιλολογικά και θρησκευτικά- εφόσον η λέξη «σποδός» είναι συνυφασμένη με το πένθος, διαχωρίζοντάς της από κάθε άλλη τέφρα, που μπορεί να προέρχεται από όποια αποκαΐδια. Αλλά και στην Αγία Γραφή και στην κλασική μας γραμματεία θα βρούμε τη σποδό με αυτή την έννοια πολλές φορές. Και στον Έλιοτ βρίσκουμε συχνά αυτή την στάχτη και σε παρεμφερές πεδίο:

Ash on an old man’s sleeve

I all the ash the burnt roses leave

 

Στάχτη πάνω σε μανίκι γέρου λερωμένο

Είναι η στάχτη που αφήνει τριαντάφυλλο καμένο

(Τέσσερα Κουαρτέτα, Litlle Gidding, ΙΙ)

 

  But to what purpose / Disturbing the dust on a bowl  of rose leaves / I do not know.             

Μα για ποιο λόγο /Τη σκόνη να ενοχλούμε σ’ ένα μπολ με ροδοπέταλα/ Δεν ξέρω.                               (Τέσσερα Κουαρτέτα, Burnt Norton, I)

 

Ο Έλιοτ είναι γέννημα εκκλησιαστικής οικογένειας. Ο παππούς του, προτεστάντης και αιρετικός, αρνιόταν την Ενσάρκωση και τη Θεία Δίκη, δεχόταν την προσωπική ευθύνη, την ηθική τελείωση, τη συναισθηματική εγκράτεια και τον οπτιμισμό (όλα τούτα είναι ορατά στο έργο του εγγονού Τόμας). Το 1834, έφυγε από τη Βοστόνη και πήγε στο Μιζούρι όπου ίδρυσε μία εκκλησία, ένα πανεπιστήμιο, τρία σχολεία, ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα και μια υγειονομική υπηρεσία.  Ο γιος του, δηλαδή ο πατέρας του ποιητή δεν έγινε ζωγράφος όπως ήθελε, αλλά κατασκευαστής τούβλων. Παντρεύτηκε κι έκανε πολλά παιδιά. Η μητέρα ήταν και η ίδια ποιήτρια και αφοσιωμένη στα παιδιά της, ειδικά στον μικρότερο, τον Τόμας κ;αι  φρόντιζε πολύ τις σπουδές του. Κι εκείνος την υπεραγαπούσε και αλληλογραφούσε μαζί της μέχρι τον θάνατό της, ακόμα κι όταν αυτός ζούσε πλέον στην Αγγλία.  Ο Τόμας σπούδασε στο Χάρβαρντ, στην Οξφόρδη, στη Σορβόννη. Παντρεύτηκε την Βίβιεν εκρηκτική αριστοκράτισσα, με διαταραγμένο ψυχικό κόσμο, η οποία πέθανε σε άσυλο το 1947. Όταν Τόμας ήταν πια εξήντα ετών παντρεύτηκε τη γραμματέα του, Βάλερι, τριάντα χρόνια νεότερη.    Όπως έλεγε,  ευτύχησε μόνο στα παιδικά του χρόνια και στον δεύτερο γάμο του. Έκανε διάφορες και πολύ σημαντικές δουλειές, γνώρισε πολλούς σημαντικούς ανθρώπους. Στο πλούσιο και λεπτομερές βιογραφικό του που παραθέτει η Παμπούδη, μας ενημερώνει για τις επιρροές που άσκησαν οι μεγάλοι επάνω του. Ένα πλούσιο μωσαϊκό, πράγμα που δείχνει ποια είναι τα μυστικά της καλής ποίησης και τι πρέπει να έχει υπόψη του ο επίδοξος ποιητής  για να μην αναλίσκεται στα καθημερινά. Έτσι ο Έλιοτ με όλη αυτή τη μεγάλη κληρονομιά δημιούργησε μια  νέα ποιητική γλώσσα, πολυδύναμη και πολυεπίπεδη, σημείο αναφοράς για τους νεότερους. Μια ποίηση όπου το προσωπικό χάνεται πίσω από το παγκόσμιο και το επίκαιρο πίσω από το διαχρονικό.

Ο Έλιοτ έγραψε και θέατρο και δοκίμιο και κριτική, συνεχίζοντας την παράδοση των σπουδαίων προγόνων του.

«Η ποίηση δεν είναι προσωπικές εξομολογήσεις», έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης μέγας θαυμαστής και μεταφραστής του Τ. Σ. Ελιοτ, επίσης.

Όπως διαβάζουμε στην Εισαγωγή της Παμπούδη, το πρώτο ποίημά του «Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ» (1917), δείχνει την εμφανή επιρροή του Έλιοτ από τους Γάλλους, συμβολιστές, αλλά και την οργανωμένη σκέψη του και τον προσωπικό του τόνο:

 

Let us go then, you and I,

When the evening sreead out upon the sky 

 

Πάμε, λοιπόν, εσύ κι εγώ,

Όταν απλώνεται το δειλινό στον ουρανό

 

Ο ρυθμός ακολουθεί τα βήματα του πρωτοτύπου και καταφέρνει να τηρήσει την ομοιοκαταληξία του Ι με το sky  (μια ωραία δισύλλαβη εκφορά του «Ι» με τα τρία γράμματα του «sky»  κι ακόμα στο πρωτότυπο υπάρχει κι άλλη μια αφανής ανάμεσα στο then του πρώτου στίχου με το sreead του δεύτερου. Στον   στίχο του πρωτοτύπου, καλοδουλεμένος και αντάξιος ο μεταφρασμένος με τα ηχητικά ανάλογα: «εγώ», «δειλινό», «ουρανό.

 

Και επειδή δεν πρέπει να προβάλλεται η προσωπικότητα του δημιουργού μέσα στο έργο, στο «Γερόντιον» (1920) η περσόνα του ποιητή έχει περάσει στον σύγχρονο μελλοθάνατο πολιτισμό:

 

Here Ι am, an old man in a dry month

Ιδού εγώ, γέροντας άνθρωπος σε μήνα ξηρασίας 

 

Στοιχεία του ποιήματος με ιδιαίτερη σημασία  ανιχνεύονται και στο σεφερικό έργο – ο γέροντας, το σπίτι,  η ξηρασία, τα δέντρα του Ιούδα- πράγμα που δείχνει την απήχηση που είχε ο λόγος του Έλιοτ στους νεότερους.

Η Παμπούδη, μας δίνει διευκρινιστικά στοιχεία, σχολιάζοντας στην Εισαγωγή της  το κάθε ποίημα-συλλογή, καθώς και τις συντεταγμένες της ποιητικής του γεωγραφίας. Παραδοσιακή μετρική, στιχουργική μορφολογία, όπου του χρειάζεται, ελευθερία, ανάσα και ιδιαίτερη δραματικότητα στο κείμενο, κάτι το οποίο έχει σεβαστεί και η ίδια.

Το 1922 κυκλοφορείται η συλλογή The  Waste Land -Η Έρημη χώρα (στη δική μας χώρα πήρε πάμπολλες μεταμορφώσεις αυτός ο τίτλος, αλλά επικράτησε αυτός που του έδωσε ο Σεφέρης και είναι αυτός που καταγράφηκε στη μνήμη μας). Η συλλογή έχει γεννηθεί μέσα σε όλα τα δεινά που μπορεί να έχει μια εποχή απόλυτης πτώσης, συνέπεια του πολέμου που προηγήθηκε. Ο Έλιοτ ένιωσε μέσα του την ανάγκη μιας νέας «αποστολής» (να θυμίσω πως και ο Ελύτης το ίδιο ένιωσε, όταν πήρε την πένα για να γράψει και αυτό δηλώθηκε στα Ανοιχτά Χαρτιά και σε όλο το ποιητικό του έργο, κυρίως, όμως στο Άξιον Εστί). Κυρίαρχο θέμα, λοιπόν, της Έρημης Χώρας,  λέει η Παμπούδη, είναι η ασημαντότητα της ύπαρξης, όταν δεν υπάρχει πίστη και εσωτερική σταθερότητα. Ωστόσο, την κατάθλιψη φωτίζει η ελπίδα  που προσφέρει η θρησκευτική πίστη, κάτι που βεβαίως ο Έλιοτ οφείλει στη θρησκευόμενη οικογένειά του, αν και ο ίδιος πέρασε από όλες τις θρησκείες και τα δόγματα μέχρι να καταλήξει στην αγγλικανική εκδοχή.

 

By the waters of Leman I sat down and wept

Επί των των υδάτων της Λεμάν, κάθισα και θρήνησα  (στίχος από τους Ψαλμούς 136,1).

 

Ή Έρημη χώρα είναι έργο πυκνό, δυσερμήνευτο, γεμάτο από ποικίλες πολιτισμικές αναφορές, Γραφές και ιερά βιβλία, Μυθολογία, Φιλοσοφία,  κείμενα σε παλαιά αγγλική γλώσσα και λατινική.

April is the cruelest month, breeding

Lilies out of the dead land…  (Ι)

 

Ο Απρίλης είναι ο σκληρότερος μήνας όλων, γεννά

Πασχαλιές μεσ’ απ’ τη νεκρή γη

 

Μια ιδιότητα που παίρνει ο Απρίλης συνδεόμενος με το Πάθος και τον Θάνατο, όπως φαίνεται και στην ποίηση του Ελύτη…

Μετά την πολύπλοκη, πυκνή, ειρωνική αλλά και υπαινικτική περιήγηση το ποίημα τελειώνει με τους στίχους:

I sat upon the shore

Fishing, with the arid plain behind me

Shall I at least set my lands in order?

 London Bridge is falling down falling down falling down

Poi s’ ascose nel foco che gli affina …

Quando fiam uti chelidon– O swallow swallow

Le Prince d’ Aquitaine à la tour abolie

These fragments I have shored against my ruins

Why then I’ le fit you. Hieronymo’s mad againe.

Datta. Dayadhvam. Damyata.

 

                     Shantih shantih shantihkauhsa

 

Κάθισα στην όχθη

Ψαρεύοντας, με την άνυδρη πεδιάδα πίσω μου

Να βάλω τουλάχιστον τις γαίες μου σε τάξη;

Η γέφυρα του Λονδίνου πέφτει πεφτει, πέφτει

Poi s’ ascose nel foco che gli affina

Quando fiam uti chelidon– Ω χελιδόνι, χελιδόνι

Le Prince d’ Aquitaine à la tour abolie

Με τα θραύσματα τούτα έχω αντιστηρίξει τα ερείπιά μου

Λοιπόν, θα σας ταχτοποιήσω. Τρελός Ιερώνυμος ξανά.

 Datta. Dayadhvam. Damyata.

 

  Shantih shantih shantihkauhsa

    

Το ποίημα φέρει τον τίτλο «Τι είπε η Βροντή»

 

[[Πάνω σ’ αυτό το ποίημα –παλαιότερη εκδοχή «τι είπε ο κεραυνός»,  ο Σεφέρης έχει στηρίξει ένα δικό του ποίημα βήμα βήμα, λέξη λέξη και το έχει τιτλοφορήσει «Τι είπε η Γκαμήλα» και σε παρένθεση «Παστίτιο»). Το παραθέτω για να δούμε τη συνειδητή μίμηση, τη συνειδητή επίδραση,   την ειρωνεία για τον πολιτικό του περίγυρο, ο οποίος προδίδεται από τη χρονολογία σύνθεσης.

Κάθισα σ’ ένα πάγκο χαζεύοντας

Τάχα θα’ ρθεί κανείς για πασατέμπο

Τα κόκκινα μήλα, τα πράσινα φύλλα

μ’ αρέσουν πολύ, μ’ αρέσουν πολύ            

«Κάθε φορά που πέφτουν τα μεσάνυχτα το λύνω»

Πότε θα πιάσω το κοτσύφι– Ώ   κότσυφα, κότσυφα

«Ενθάδε κείται ο Ταρσεύς μη γήμας»

Με τα στραγάλια αυτά πέρασα τ’ απόγεμά μου.

«Έχω ακατάλυτα μαλλιά και δόντια».

Πάλι μαλακίζεται ο μπαγάσας.

Evlendirelim. Nerede bulalim.

 

Suradam buradan bulalim.

TamamTamamTamam

(1948;)

Τι μπορεί να σημαίνει κάτι τέτοιο; Την καταλυτική επίδραση του Έλιοτ στους νεότερούς του ποιητές και ειδικά στον Σεφέρη, χωρίς να εννοηθεί ότι ο Έλληνας ποιητής δεν είχε και δεν βρήκε τη δική του φωνή].

 

Στον στίχο «These fragments I have shored against my ruins/  Με τα θραύσματα τούτα έχω αντιστηρίξει τα ερείπιά μου,   «θραύσματα» η  Παμπούδη θεωρεί τις ετερόκλητες πηγές που χρησιμοποιεί για να στηρίξει τα  «ερείπια» δηλαδή τον χαμένο ψυχικό, πνευματικό και συναισθηματικό σφρίγος. Επικαλείται λοιπόν τις Γραφές, τον Δάντη τον Σαίξπηρ, τους Ουπανισάδες, θραύσματα από ποικίλα κείμενα τα οποία όμως, μέσα στα δικά του αποκτούν ένα νέο νόημα και μια καινούρια σημασία.

Η Έρημη χώρα οφείλει την τελική της μορφή στη δραστική παρέμβαση του Πάουντ.

Τελευταίο μέρος του βιβλίου είναι τα Τέσσερα Κουαρτέτα-Four Quartets, στα οποία η Παμπούδη διακρίνει ποιητική κορύφωση, μουσικές αρχές αντίστιξης, επανάστασης και ασυνέχειας, ποιητικές δομές, φωνητικά στοιχεία γλώσσας. Ο Ρίτσαρντς αποκαλεί αυτή την τεχνική «μουσική ιδεών».

 

Ο ΄Ελιοτ τελειώνει με τη φωτιά στην καρδιά του ρόδου,

 

And all shall be well…

……………………..

When the tongues of flame are in -folded

In to the crowned knot of fire

And the fire and the rose are one

 

 Κι όλα θα παν’ καλά …

………………………..

Όταν οι γλώσσες της φλόγας αναδιπλωθούν

Μες στης φωτιάς την εστεμμένη ένωση

Κι η φωτιά και το ρόδο γίνουν ένα.

 

  Και ο Σεφέρης: Ό,τι πέρασε πέρασε σωστά…/ Κι εκείνα ακόμη που δεν πέρασαν /πρέπει να καούν /τούτο το μεσημέρι που καρφώθηκε ο ήλιος στην καρδιά του εκατόφυλλου ρόδου.

Τέλος, το βιβλίο της Παυλίνας Παμπούδη δεν είναι απλώς ένα ωραίο βιβλίο- εικόνα, εξώφυλλο, δομή- (Εξώφυλλο: Βαρβάρα Μαυρακάκη), δεν είναι μόνο μια μετάφραση καθόλα ωραία και ελκυστική ακόμα και για τον μη επαρκή αναγνώστη, αλλά είναι και ένα δοκίμιο του οποίου το αρχικό Σημείωμα, η Εισαγωγή, οι Σημειώσεις του Έλιοτ, το Εργαστήρι του Έλιοτ,  οι υποσελίδιες πληροφορίες, η Εργογραφία και οι Πηγές θα μπορούσαν να συναποτελούν ένα ξεχωριστό βιβλίο, απολύτως απαραίτητο και βοηθητικό  για όποιον αγαπά την ποίηση του Έλιοτ.

 

 

     Ανθούλα Δανιήλ