Η σύγχρονη εποχή κατακλύζεται από ευφυή και καινοτόμα επιτεύγματα της Τεχνολογίας, από εφευρέσεις και ανακαλύψεις κυρίως στους τομείς της Εφαρμοσμένης Μηχανικής, της Φαρμακευτικής και της Ιατρικής, από επίγεια μικρά θαύματα που υπόσχονται ευζωία και τεχνητή ευδαιμονία στον άνθρωπο. Ωστόσο, αυτό το φαινομενικά οπτιμιστικό τοπίο επισκιάζεται από απρόβλεπτες φυσικές καταστροφές, από άγνωστες και επικίνδυνες πανδημίες, από κρίσεις (πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, υγειονομικές), από παράδοξους και μακροχρόνιους πολέμους που αντί να οδεύουν προς το τέλος τους, αναβιώνουν μέσα από τις στάχτες τους, εκρήγνυνται εκ νέου μέσα από τις μισοσβησμένες, αναιμικές τους φλόγες.
Σε αυτόν τον κυκεώνα αλλεπάλληλων αλλαγών, προκλήσεων, ανατροπών και καταστροφών, ο άνθρωπος αναλαμβάνει έναν αμφίσημο ρόλο, δεδομένου ότι διατηρεί ταυτόχρονα την ιδιότητα του θύτη και του θύματος. Αφ’ ενός, μετατρέπεται σε θύτη, επειδή έχει πλέον εγκαταλείψει την αρχική του αποστολή σχετικά με την προάσπιση θεμελιωδών αρχών και αξιών της φύσης, χρησιμοποιώντας στο εξής αρνητικά τη δύναμη της ανεπτυγμένης λογικής του ικανότητας. Επομένως, έχει απομακρυνθεί από τους βασικούς του στόχους για διατήρηση αρμονικής συνύπαρξης με τους συνανθρώπους του και με τους εκπροσώπους του ζωικού βασιλείου, καθώς επίσης και για διαφύλαξη της ισορροπίας στη Φύση. Στην πραγματικότητα, έχει απολέσει όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του, καταλήγοντας σε εγωπαθή, γεμάτο ακόρεστα πάθη, παράλογο δυνάστη. Μοναδική του πλέον μέριμνα είναι η ικανοποίηση ιδίων συμφερόντων και απολαύσεων, καθώς επίσης και η εύκολη αποκόμιση πλούτου, με αντίτιμο την απαξίωση των άλλων και την καταπάτηση κεκτημένων δικαιωμάτων τους, την καταστρατήγηση και παραβίαση βασικών κανόνων της Φύσης, τη χειραγώγηση και εκμετάλλευση του ζωικού βασιλείου.
Σε αυτό όμως το σαθρό και αλλοιωμένο σκηνικό που ο ίδιος έχει δημιουργήσει, σε αυτό το –εύθραυστο και διαβρωμένο από την κατάπτωση της ανθρώπινης ηθικής– οικοδόμημα, ο άνθρωπος καταλήγει μοιραία να είναι συγχρόνως και ένα ανυποψίαστο, ανυπεράσπιστο θύμα. Αποκλειστικά υπεύθυνος για τη μοίρα του, για τη χάραξη της πρόσκαιρης επίγειας διαδρομής του (όπως εξάλλου υποστήριζαν με θέρμη, διαμέσου των βασικών τους αρχών, οι Διαφωτιστές και κυρίως ο δαιμόνιος-καυστικός Γάλλος διανοούμενος François-Marie Arouet ή Voltaire), ο άνθρωπος (λειτουργώντας ως επίγειος Θεός-δυνάστης) υπερβαίνει τα όρια της λογικής, τυφλωμένος από την απληστία, καταστρέφοντας τελικά την υπάρχουσα ισορροπία της Φύσης.
Ενέργειες που συμβάλλουν στη δημιουργία μιας επικίνδυνης και σαθρής πραγματικότητας, μετατρέποντας το σύγχρονο άτομο σε θύτη και ταυτόχρονα σε θύμα, είναι οι εξής: άλογες παρεμβάσεις στο φυσικό τοπίο που διαταράσσουν καθοριστικά τη βιοποικιλότητα, δημιουργώντας σοβαρά ρήγματα στη χλωρίδα και στην πανίδα, όπως οι υπερβολικές αρδεύσεις υδάτων από τους αγροκαλλιεργητές (προς όφελος εύκολου κέρδους), η σημαντική αλλοίωση δασικών εκτάσεων με την υπέρμετρη κοπή δέντρων προς απόκτηση πρώτων υλών θέρμανσης και κατασκευών, η λαθροθηρία και η επακόλουθη εξαφάνιση σπάνιων ειδών πουλιών και άγριων ζώων, η αυξανόμενη ρύπανση της ατμόσφαιρας με την ανεξέλεγκτη αποβολή βλαβερών αερίων και υγρών από μεγάλα εργοστάσια και τη ρίψη οικιακών και οικοδομικών απορριμμάτων, η αυξανόμενη ανοικοδόμηση άχρωμων, ακαλαίσθητων, πανύψηλων κτηρίων που αλλοιώνουν άρδην το φυσικό σκηνικό – εξαφανίζοντας σταδιακά παλιές, περίτεχνες μονοκατοικίες, λαμπερές παρουσίες μιας άλλης εποχής, που μέχρι τότε αντιστέκονταν στο ισοπεδωτικό πέρασμα του Χρόνου.
Ακόμη, τη διατήρηση της φυσικής ισορροπίας υπονομεύουν και οι δοκιμές ισχυρών και επικίνδυνων φυτοφαρμάκων σε καλλιέργειες λαχανικών, τα οποία μακροπρόθεσμα προκαλούν σοβαρές και ανεπανόρθωτες παρενέργειες στην υγεία των καταναλωτών αλλά και των ίδιων των παραγωγών, τόσο εξαιτίας της κατανάλωσης των συγκεκριμένων προϊόντων (π.χ. εμφάνιση μορφών καρκίνου), όσο και λόγω της χρήσης τους από τους καλλιεργητές.
Παράλληλα, τη βιοποικιλότητα καταστρέφουν σημαντικά και ορισμένα φιλόδοξα πειράματα που ενίοτε καταλήγουν σε πυρηνικά ατυχήματα, δηλητηριάζοντας έδαφος και νερό, προκαλώντας αναπόφευκτα (ακαριαία ή μακροπρόθεσμα) την απώλεια πολλών ανθρώπινων ζωών, έμψυχων όντων και άψυχων στοιχείων κ.ά.
Στο εγχείρημα δημιουργίας μιας τεχνητής πραγματικότητας, η οποία προτάσσει ανεπιφύλακτα το εύκολο κέρδος, εντάσσονται και ορισμένοι πειραματισμοί σε εργαστήρια με επικαλούμενο σκοπό την εξεύρεση νέων, καταλληλότερων φαρμάκων, ικανών να θεραπεύσουν αήττητες αρρώστιες-μάστιγες της σύγχρονης εποχής. Στην πραγματικότητα, αυτές οι ενέργειες υποκινούνται –στην πλειονότητά τους– από αθέμιτους σκοπούς, ενώ τα συγκεκριμένα φαρμακευτικά προϊόντα αποδεικνύονται συχνά πολύ βλαβερά για την υγεία των ανθρώπων και ως εκ τούτου, ανακαλούνται από τον Ε.Ο.Φ.
Το ανωτέρω πεσιμιστικό σκηνικό της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας βυθίζει σε απέραντη θλίψη και οδηγεί σε ανυπέρβλητο αδιέξοδο τον άνθρωπο, ενώ παράλληλα, το καπιταλιστικό σύστημα του καλλιεργεί την ψευδαίσθηση ενός επίγειου παράδεισου (στην ουσία, μιας αυτοσχέδιας φυλακής), κρατώντας τον σε καταστολή και σε παθητική υπακοή σε φιλόδοξα άτομα-ηγέτες. Η ανωτέρω παγίδα της τεχνητής ευδαιμονίας με την παροχή ανέσεων και ποικίλων τρόπων διασκέδασης στον σύγχρονο πολίτη δημιουργεί στρατιές θυμάτων, που χειραγωγούνται εύκολα προς εξυπηρέτηση μεμονωμένων άπληστων συντελεστών της εξουσίας (πολιτικής, κοινωνικής, θρησκευτικής, ακαδημαϊκής).
Αυτή την υποτιθέμενη ηρεμία, την τεχνητή ισορροπία στο μαγευτικό “El Dorado”[1] (στα ισπανικά «ο χρυσός») το οποίο ο μυθιστορηματικός ήρωας Candide του εμβληματικού έργου Candide ou L’Optimisme του Voltaire (πριν ακόμη ο άπειρος και αφελής νεαρός συντελεστής συνειδητοποιήσει τη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου και του θανάτου) φαντάζεται ως επίγειο παράδεισο, επιχειρούν να αποδομήσουν αξιόλογοι Έλληνες και ξένοι δημιουργοί (συγγραφείς και εικαστικοί).
Στο πολυσχιδές έργο του, ο Γάλλος λογοτέχνης και εισηγητής της θεωρίας του παραλόγου Albert Camus, καταδεικνύει με συστηματικό τρόπο τις παράδοξες δομές της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας, που απαξιώνουν τον άνθρωπο, καταπατούν τα αναφαίρετα δικαιώματά του και τον μετατρέπουν σε άψυχη, πειθήνια μαριονέττα του κοινωνικοπολιτικού συστήματος. Παντού επικρατεί το ψεύδος, ο δόλος, η μεθόδευση, η προσποίηση για μία υποτιθέμενη ηθική πρακτική στο όνομα του «κοινού καλού»· ενώ στην πραγματικότητα, εξυπηρετούνται μόνον ίδια συμφέροντα φιλόδοξων ατόμων. Ο Jean-Baptiste Clamence, το κεντρικό πρόσωπο του έργου La Chute (Η Πτώση) του Γάλλου νομπελίστα, αποκαλύπτει με τη στάση του στον αναγνώστη αυτή την ηθική κατάπτωση· το ψεύδος που καλλιεργείται στα σαθρά θεμέλια της υποτιθέμενης «εκπολιτισμένης κοινωνίας» και τις μορφές πολλαπλού προσωπείου που επιλέγει ο ίδιος ο ήρωας για την εξυπηρέτηση προσωπικών δόλιων σκοπών. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και τα υπόλοιπα έργα του Camus, με αποκορύφωση τον Mythe de Sisyphe (Ο Μύθος του Σίσυφου) όπου ο συγγραφέας προβάλλει τον διαρκή, μάταιο αγώνα του ατόμου για επιβίωση, μέσα από πολλές δυσκολίες και ανατροπές, σε έναν φαύλο κύκλο ακύρωσης, ελπίδας και απογοήτευσης.
Ο Γάλλος σουρεαλιστής ποιητής Eugène Emile Paul Grindel γνωστός ως Paul Eluard, μέσα από τους στίχους του και τα γλωσσικά σύμβολα που υιοθετεί, ασκεί δριμύτατη κριτική κατά του πολέμου όπου τελικά όλοι είναι ηττημένοι, ενώ παντού επικρατεί η σκιά του θανάτου και η αποκρουστική οσμή ανθρώπινων ακρωτηριασμένων σωμάτων. Παράλληλα, ο ποιητής προβάλλει και τα θετικά στοιχεία της ειρήνης, ως μοναδικής συνθήκης ευδαιμονίας του ατόμου – σε μία σύμπλευση με τον ομοϊδεάτη και φίλο του, Ισπανό κυβιστή ζωγράφο Pablo Picasso. Στα ποιήματα για την ειρήνη (Poèmes pour la Paix), ο Paul Eluard προτάσσει την ηρεμία και την αφοσίωση στην αγαπημένη γυναίκα-ίνδαλμα, αποκηρύσσοντας εντελώς τον πόλεμο ως μία ακραία κατάσταση που δεν συνάδει με την ανθρώπινη φύση: «Όλες οι ευτυχισμένες γυναίκες/ Ξαναβρήκαν τον άντρα τους [μετά την παύση του πολέμου και την έναρξη της ειρήνης]. / Κατεβαίνει από τον ήλιο/ Τόση τους φέρνει ζεστασιά./ Γελάει και γλυκά καλημερίζει/ Πριν αγκαλιάσει την αγαπημένη του» (Poèmes pour la Paix, μτφρ.: Κώστας Ριτσώνης, ποίημα 1). Σε άλλο ποίημα της ανωτέρω συλλογής ο Eluard αναφέρεται και στον καταστροφικό Εμφύλιο Ισπανικό Πόλεμο, ο οποίος αφήνει απτά σημάδια σε «ένα ματωμένο δέντρο», που για τον ίδιο συμβολίζει «το δέντρο της ελευθερίας».
Την ποιητική αυτή συλλογή πλαισίωσε εικαστικά ο Ισπανός Pablo Picasso. Για να αναδείξει δε τις ολέθριες επιπτώσεις του Εμφύλιου Ισπανικού Πολέμου σε ανθρώπους, ζώα, κτηριακές υποδομές, ο ανωτέρω κυβιστής και σουρεαλιστής ζωγράφος χάρισε το 1937 στο κοινό τον πίνακα (μία τεραστίων διαστάσεων αντιπολεμική ελαιογραφία) με τίτλο Guernica (από το όνομα της βομβαρδισμένης από τις φασιστικές δυνάμεις επαρχιακής πόλης) όπου όλα (άνθρωποι και ζώα σαν ένα άμορφο σύμπλεγμα) είναι ανεστραμμένα σε ένα σκηνικό θανάτου και απόλυτου θρήνου.
Ο Γάλλος φιλέλληνας, ρομαντικός ζωγράφος του 19ου αιώνα (που συνέβαλε στην ανάπτυξη του Ιμπρεσιονισμού) Eugène Delacroix, με τον περίφημο καθηλωτικό του πίνακα Η σφαγή της Χίου απεικονίζει τη φρίκη που προκάλεσαν στους υπόδουλους Έλληνες οι βαρβαρότητες των Τούρκων κατακτητών κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Με τον τρόπο αυτό, ευαισθητοποιεί σημαντικά την ευρωπαϊκή γνώμη κατά της καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και υπέρ του αυταπόδεικτου δικαίου του ελληνισμού.
Στον ελληνικό λογοτεχνικό χώρο, ο διαχρονικός ηθογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, γνωστός και ως ο «Άγιος των ελληνικών γραμμάτων», παρατηρεί τα κακώς κείμενα της επαρχιώτικης κοινωνίας (της γενέτειράς του, της Σκιάθου) της εποχής του, και προσπαθεί –υιοθετώντας μία καυστική ματιά– να καταρρίψει τις τοπικές προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες, γεννήματα της αμάθειας του λαού. Επιδιωκόμενος τελικός σκοπός είναι η λύτρωση των συνανθρώπων του από ανθρώπινα πάθη, κακίες, μεθοδεύσεις, διαμέσου μιας αναθεώρησης της ζωής μέσα από τις αληθινές αξίες της Φύσης και της θρησκείας (ειλικρίνεια, αλληλεγγύη, αγάπη).
Ο Έλληνας ποιητής Γιάννης Ρίτσος, μέσα από το ποίημα «Ειρήνη» εκθειάζει την αξία της ειρήνης ως το μέγιστο αγαθό, που καταλήγει σε ποθητό όνειρο του παιδιού και των γονέων του: «Τ’ όνειρο του παιδιού είναι η ειρήνη/ Τ’ όνειρο της μάνας είναι η ειρήνη/ Τα λόγια της αγάπης κάτω απ’ τα δέντρα/ είναι η ειρήνη./ Ο πατέρας που γυρνάει τ’ απόβραδο/ μ’ ένα φαρδύ χαμόγελο στα μάτια/ […] είναι η ειρήνη». Με τον τρόπο αυτό, ο ποιητής αποκαθηλώνει τον πόλεμο που προκαλεί μόνον θάνατο και καταστροφή, ενώ παράλληλα απονέμει και μία δόση δικαιοσύνης στους αδικοχαμένους νεκρούς, οι οποίοι πλέον αναπαύονται σε ένα ειρηνικό καθεστώς, «ξέροντας πως δεν πήγε το αίμα τους του κάκου»· και υπό αυτές τις συνθήκες, συντελείται μία δημιουργική επανεκκίνηση της ζωής.
Ο ποιητής και εικαστικός Γιάννης Στεφανάκις επιχειρεί να αναδείξει τις στρεβλώσεις της σύγχρονης δυτικής πραγματικότητας, αντιπαραβάλλοντας μέσα από τα έργα του όμορφες εικόνες του παρελθόντος σε ένα επαρχιακό σκηνικό (όπου το άτομο ζούσε γαλήνιο, ευτυχισμένο στην αγκαλιά της φιλόξενης Φύσης) και εφιαλτικές παραστάσεις του ασφυκτικού παρόντος στις πολυπληθείς και πολυτάραχες μεγαλουπόλεις όπου ο σύγχρονος πολίτης παραμερίζει τις αληθινές του ανάγκες, προσπαθώντας να ανταποκριθεί στους απάνθρωπους ρυθμούς της κομφορμιστικής δυτικής κοινωνίας. Αυτή η αντιπαράθεση επιτυγχάνεται με την ανάδειξη αυθεντικών στοιχείων της ήρεμης ελληνικής επαρχίας και αγχωτικών καταστάσεων από τη διαμονή του ατόμου στις μεγαλουπόλεις όπου κυριαρχεί η μοναξιά και η αποξένωση. Ένα βασικό μότο του ποιητή και εικαστικού Γ. Στεφανάκι συνιστά και η εικόνα της πανύψηλης ξύλινης σκάλας με προσανατολισμό προς το κενό, προς τον ουρανό, παραπέμποντας συμβολικά στην ιδέα της αναζήτησης διεξόδου. Η σημειολογική ανάγνωση των έργων του από την πλευρά του αποδέκτη οδηγεί υποσυνείδητα στην αβίαστη υιοθέτηση της απλής, αυθεντικής ζωής στην ελληνική επαρχία και στην αναθεώρηση της τεχνητής, υποτιθέμενης ευδαιμονίας που παρέχουν οι ανέσεις της πόλης. Βασικός στόχος του καλλιτέχνη και ποιητή παραμένει η αφύπνιση του σύγχρονου δυτικού πολίτη και η ανάκτηση της ελευθερίας του με επανένταξη στον φυσικό τρόπο ζωής, μακριά από ψεύδη, υποκρισίες, τεχνητούς και κομφορμιστικούς κανόνες, έλλειψη ευαισθησίας: «Πριν τα δοκάρια πέσουνε∙ καλάμια/ χώμα ένα/ εκεί οι πρώτοι άνθρωποι/ τα βάσανά τους λέγαν/ και με κρασί τε και ψωμί/ εις τον χορό ξεσπούσαν […]»[2].
Επομένως, αυτή η αλλοίωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, η ηθική κατάπτωση και η παραπλάνηση του σύγχρονου δυτικού πολίτη σε στερεότυπα που τελικά δεν οδηγούν στην αληθινή ευδαιμονία του αλλά σε περίτεχνες ατομικές φυλακές, όλο αυτό το σαθρό οικοδόμημα –σταδιακά– κλονίζεται υπό το βάρος μιας κριτικής (ρομαντικής, ρεαλιστικής-νατουραλιστικής, συμβολικής) Ελλήνων και ξένων δημιουργών. Η σύγχρονη, τεχνητή πραγματικότητα αποκαθηλώνεται μέσα από τα έργα τους, με την ελπίδα της ανανέωσης, της ριζικής αναθεώρησης, της ενσυνείδητης αφύπνισης των πολιτών, που έχουν οδηγηθεί σε αδιέξοδο, σε ανυπέρβλητο τέλμα· πριν σβήσει και η τελευταία ελπίδα σωτηρίας του ανθρώπινου είδους και επικρατήσει, μοιραία, μία κατάσταση απόλυτης βαρβαρότητας και πολιτισμικής οπισθοδρόμησης.
