Ο Ανθρώπινος Εγκέφαλος είναι ίσως το πιο σύνθετο όργανο που υπάρχει στο σύμπαν. Σίγουρα πάνω στον όμορφο γαλάζιο πλανήτη, ο οποίος μοιάζει μοναδικός. Από μαθηματική άποψη βέβαια, η πιθανότητα να υπάρχουν κάποιοι παρόμοιοι πλανήτες μέσα στα άπειρα πελάγη του διαστήματος, δεν θεωρείται καθόλου αμελητέα, αλλά οι γαλαξιακές και αστρογεωγραφικές συμπτώσεις που  δημιούργησαν τον δικό μας στη σημερινή του μορφή είναι τόσες και τέτοιες που δεν αποκλείεται καθόλου να είναι πράγματι ο μόνος που οι συνθήκες και τα δεδομένα του επέτρεψαν τη δημιουργία ζωής και οργανισμών, κι έδωσαν σ’ αυτούς τους οργανισμούς την ευκαιρία να εξελιχθούν με τέτοιον τρόπο ώστε να αποκτήσουν εγκέφαλο, ένα μοναδικό θαύμα της φύσης, που ρυθμίζει και συντονίζει την συνεργασία και συνέργεια όλων των τμημάτων του οργανισμού.

Σε αυτή την σταδιακή πορεία, κατά τη διάρκεια του μόλις τελευταίου σύντομου κεφαλαίου της ιστορίας του πλανήτη, βοήθησε και η τεχνολογία: από τη φωτιά και τον τροχό, τα εργαλεία και τα όπλα, έως τη δόμηση κοινωνικού βίου και την εκμετάλλευση της φύσης, τον ηλεκτρισμό και τις εφευρέσεις, οι οποίες τελικά κατέστησαν τα έλλογα δίποδα κυρίαρχους όλων των όντων του πλανήτη. Μια βοήθεια που συνεχίζεται στο παρόν με εκθετικό ρυθμό και επιτρέπει πλέον μια μερική διαφώτιση του επιστητού, εκεί που δεν έχουν πρόσβαση οι ανθρώπινες αισθήσεις ούτε οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις της νόησης. Η πρόοδος σε όλο το μεγαλείο της – η εποχή μας είναι ασφαλώς η πιο ενδιαφέρουσα όλων των εποχών από αυτή την άποψη.

Ωστόσο, στο σώμα του σημερινού ανθρώπου συνυπάρχουν ταυτόχρονα διάφορα στάδια της εξέλιξης. Οι σύνθετοι οργανισμοί της κάμβριας εποχής με τα βασικά στοιχεία του σκελετού (σπονδυλική στήλη, ζωτικά όργανα, αγγεία κτλ.) αποτελούν και σήμερα τη βάση της ζωής μας, ενώ και στον εγκέφαλο η διαστρωμάτωση των εποχών της ανέλιξης, ανάλογα με τη συνθετότητα του οργανισμού, απαντά με το ίδιο τρόπο: αταβισμοί, αυτόματες αντιδράσεις (reflex), ύστερα ένστικτα, στρατηγικές επιβίωσης, πρώτες μορφές της συνειδητότητας, βασικά αισθήματα, σύνθετα αισθήματα, “ψυχή”, σκέψεις και προβληματισμοί, διαχείριση εργαλείων, θρησκείες, ιδέες, εφευρέσεις, φιλοσοφίες, επιστημονική σκέψη, κοσμοθεωρίες. Το ευ ζην του σημερινού ανθρώπου προϋποθέτει την αρμονική συνύπαρξη και σύμπραξη αυτών των «διαστρωματώσεων» με όσο περισσότερο γίνεται λιγότερες προστριβές και συγκρούσεις. Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης είναι οι ρυθμιστικοί κανόνες της κοινωνικής ζωής, που ισχύουν ακόμα και σήμερα και προέβλεπαν, με τη σταδιακή εκκοσμίκευση και την αειφόρα πρόοδο (της ιατρικής, της ψυχολογίας, της κοινωνικής οργάνωσης), ένα δημοκρατικό μέλλον σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο, που περικλείει και την οικονομική άνεση, τον ανθρωπισμό, τον διεθνισμό, την ορθολογικότητα και το welfare state (κράτος πρόνοιας).

Το όραμα αυτό είχε κλονιστεί ήδη από τον δέκατο ένατο αιώνα με την ανελέητη αποικιοκρατία, τον άγριο πρωτοκαπιταλισμό, τους ποικίλους εθνικισμούς, τις φυλετικές διακρίσεις κτλ. και συνέχισε να κλονίζεται στον αιώνα των μεγάλων πολέμων, όπου από τις στάχτες της Χιροσίμα βγήκε στο δεύτερο μισό του μια εποχή σχετικής ηρεμίας και ελευθερίας, τουλάχιστον σε μεγάλα τμήματα του δυτικού κόσμου. Αλλά η εποχή των ιδεών και ιδεολογιών μοιάζει να βαδίζει προς το τέλος της και σ’ αυτό οι νέες τεχνολογίες δεν παίζουν εκείνον τον εποικοδομητικό ρόλο, που θα μπορούσαν να παίξουν. Οι νέες εφευρέσεις εφαρμόζονται με άναρχο και απερίσκεπτο τρόπο και χωρίς να έχουν υπολογιστεί οι πιθανές κι αναμενόμενες συνέπειες. Η εμμονική quasi-θρησκεία του κέρδους έχει διαβρώσει όλα τα πεδία της σκέψης και του πολιτισμού.

Αν πάρουμε ως παράδειγμα την εφεύρεση της κινητής τηλεφωνίας και την ραγδαία και απόλυτη διάδοση της. Με την μετεξέλιξή της στα smartphones, που είναι πλέον φορητοί υπολογιστές, αυτή εν τέλει αποτέλεσε μια δεύτερη επανάσταση στα μέσα τεχνητής επικοινωνίας με την τηλεφωνία, επανάσταση στην αρχή του νέου αιώνα που άλλαξε την καθημερινή συμπεριφορά των ανθρώπων ολόκληρου του πλανήτη. Στις αρνητικές πλευρές πρέπει να συνυπολογιστεί πως η ευκολία της επικοινωνίας, παντού και πάντοτε, δεν βελτίωσε και την ποιότητα των συνομιλιών, διατάραξε ανεπανόρθωτα τους συμβολικούς χώρους του σώματος (γειτνίαση και αποστάσεις των συνομιλητών σε μια face-to-face-situation) και την αντίληψη των πραγματικών διαστάσεων του κόσμου[1], καθώς και η συνεχής και αδιάκοπη διαθεσιμότητα του καθενός για επιθυμητή και ανεπιθύμητη επικοινωνία με τον οποιονδήποτε και για οποιοδήποτε θέμα διακόπτει τον κιρκαδικό ρυθμό, τη συγκέντρωση και την ηρεμία και αποτελεί πηγή συνεχούς και αδιάλειπτου στρες διαρκείας, που είναι μια διαγνωσμένη νόσος του συνολικού πληθυσμού του δυτικού κόσμου με σημαντικά σωματικά και ψυχικά συμπτώματα, που αρχίζουν από δυσφορία και νευρικότητα και φτάνουν έως διάφορες μορφές καρκίνου[2]. Από τις μεγάλες διεθνείς εταιρείες αναγγέλλεται πως σε λίγο θα είναι ξεπερασμένα τα κινητά, γιατί θα επικρατήσουν τα “ηλεκτρονικά γυαλιά”, κάπως ογκώδη κιάλια με χειριστήρια και για τα δύο χέρια, τα οποία θα μεταφέρουν σε μια φορητή ιδιωτική οθόνη πραγματικά τον κόσμο ολόκληρο μπροστά στα μάτια μας. Οπότε η πραγματικότητα των αισθήσεων, ως βάση της σωματικής αντίληψης του κόσμου και της βίωσης της ζωής, δεν χρειάζεται πια.

Ένα άλλο κεφάλαιο είναι και η τεχνητή νοημοσύνη. Εκεί είμαστε ακόμα στο πρώτα στάδια της εξέλιξής της και οι όποιες προγνώσεις είναι κάπως αυθαίρετες. Αν εφαρμοστεί και πέρα από τους τομείς όπου η ύπαρξή της είναι επιθυμητή (θετικές επιστήμες, ιατρική, νομοθεσίες, τεχνολογία κτλ., δηλ. τμήματα του επιστητού όπου κυριαρχούν τα δεδομένα), θα δημιουργήσει συν τω χρόνω μια εγγενή νωθρότητα του νου και απαλλαγή από κάθε ευθύνη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Θα δημιουργηθεί μια σειρά από μεικτές καταστάσεις όπου η ελεύθερη βούληση και δημιουργικότητα του ανθρώπου θα υποκαθίστανται από συνονθυλεύματα συνδυασμών από άπειρα δεδομένα – αλλά καινοτόμες ιδέες, ουτοπίες, ήθος και αίσθημα θα παραμένουν απαγορευμένες ζώνες στα αχαρτογράφητα πεδία εφαρμογής της ΑΙ. Από τον καναπέ θα ρωτάμε την πλατφόρμα τι να κάνουμε και, άντε, θα της ζητάμε να μας φτιάξει και κανένα καλλιτέχνημα. Και θα μπορούμε να φλυαρήσουμε ατελείωτα, γιατί η πλατφόρμα δεν κουράζεται ούτε βαριέται. Πάντα στη διάθεσή μας, όσο πληρώνουμε τη συνδρομή και τη ταΐζουμε με ρεύμα.

Με την ευρεία και αλόγιστη χρήση τέτοιας τεχνολογίας όμως, με την αυξανόμενη ευκολία της καθημερινής ζωής δεν φαίνεται να βελτιώνεται οπωσδήποτε και  ο χαρακτήρας του ανθρώπου – και η χρήση του ελεύθερου χρόνου δεν οδηγεί αιτιοκρατικά σε μια πνευματική ανάταση και ποιοτική αναβάθμιση. Μερικές φορές συμβαίνει και το αντίθετο: η τεχνολογία αναβιώνει απλώς στα κατώτερα πεδία του εγκεφάλου, παλιά ένστικτα που είχαν τη λειτουργία τους στις στρατηγικές της επιβίωσης και συνεχίζονται και στην εποχή μας (ορμέμφυτα ιδιοκτησίας: μελλοντικά οικόπεδα στο φεγγάρι, το ερώτημα: σε ποιον ανήκει το διάστημα, τα πολύτιμα μέταλλα στο βόρειο και νότιο πόλο), ενώ η κλιματική αλλαγή αντιμετωπίζεται με παιδαριώδη απρονοησία, επικρατεί ο ωμός εγωισμός του δυνατού, η ψαλίδα της κοινωνικής και οικουμενικής ανισότητας ανοίγει κι άλλο. Οι νωθροί νόες στον καναπέ προτιμούν τις φανταστικές πραγματικότητες.

Με την υπερβολική εξάπλωση της χρήσης της τεχνολογίας στην καθημερινότητα και στις πιο αυτονόητες πράξεις πλέον του ανθρώπου, ο ίδιος εκχωρεί ολοένα περισσότερες δραστηριότητες της δικής του δικαιοδοσίας και δίνει τον έλεγχο σε βοηθητικά αυτόματα εργαλεία, των οποίων ο έλεγχος, η μελέτη του τρόπου λειτουργίας τους και η εξάρτηση από τις ικανότητές τους απορροφούν ολοένα περισσότερα τμήματα της προσοχής και οδηγούν τελικά στη μερική ή και ολική προσαρμογή στους τρόπους λειτουργίας των εργαλείων αυτών. Ο σημερινός άνθρωπος απομακρύνεται επίσης από τον ανθρωπισμό και το ίδιο το σώμα του: ακατέργαστα “κατώτερα” ένστικτα απελευθερώνονται, γιατί δεν δαμάζονται από ιδέες, συναισθήματα, ήθος και αισθητική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο κίνδυνος απορρύθμισης της θαυμαστής συνεργασίας όλων των οργάνων του σώματος και της απώλειας της αρμονίας μέσα στον εγκέφαλο, που ισορροπεί ανάμεσα στα ορμέμφυτα, τα αισθήματα, τις σκέψεις και τις ιδέες, τόσο σε ένα ατομικό χαρακτηρολογικό όσο και σε ένα κοινωνικό ρυθμιστικό επίπεδο της συμβίωσης και της ομαδικότητας είναι ορατός: η  υπερβολική προσφυγή σε ηλεκτρονικά μέσα (κινητό, κοινωνικά δίκτυα, ΑΙ) οδηγεί σε στρες, δυστυχία, μοναχικότητα, και χάνονται σε μεγάλο βαθμό οι κοινωνικές δεξιότητες σε πραγματικές δράσεις και προσωπικές επικοινωνίες.

Έτσι ο εγκέφαλος απομακρύνεται από τις συντονιστικές του ικανότητες, γίνεται τόπος εσωτερικών συγκρούσεων, η αναζήτηση των ουσιαστικών νοημάτων της ζωής και της ύπαρξης καλύπτεται από τη μέθη της μυθολογίας της προόδου, με φόντο τις αγορές, τον καταναλωτισμό, τη σπατάλη πρώτων υλών κτλ., σε έναν κόσμο χωρίς ισορροπία, σε έναν πλανήτη που παραπαίει, με έλλειψη πραγματοποιήσιμων ουτοπιών για το μέλλον και  αρκείται απλώς στην τρέχουσα διαχείριση κρίσεων, με αδύναμα κράτη και πανίσχυρες διεθνείς εταιρείες. Πάνω από όλα. πάντα η μεταφυσική του χρήματος, ο Μαμωνάς. Τα αδιέξοδα του πλανήτη είναι ήδη μέσα στον άνθρωπο: η απομάκρυνση από την οργανική βάση του, το σώμα. Η συνολική ρυθμιστική και ισορροπιστική ολική λειτουργία του εγκέφαλου ολοένα υποχωρεί και το πιο θαυμαστό όργανο του πλανήτη υποβιβάζεται σε μια κοντόφθαλμη κατάχρηση, υπηρετώντας στόχους ποταπούς που μόνο στην καταστροφή θα οδηγήσουν.

Το ανθρώπινο σώμα είναι στην κυριολεξία “αστρικό”: διαθέτει πάνω από δέκα τρισεκατομμύρια κύτταρα, κάθε κύτταρο αποτελείται από τρία δισεκατομμύρια «γράμματα» γονιδιώματος και επιγονιδιώματος. Το πιο σύνθετο όργανο του πλανήτη, ο εγκέφαλος, υποτιμάται και υποβιβάζεται παρόλο που ξέρουμε σήμερα πως έχει πάνω από 100 δισεκατομμύρια νευρώνες και 10×10¹⁵ συνάψεις μεταξύ τους (ηλεκτροχημικές  συνδέσεις) – αυτό αντιστοιχεί στον αριθμό των  άστρων του Γαλαξία μας επί 10.000, με πάνω από 26 διαφορετικού τύπους συνάψεων, και εξαιρετικά πολύπλοκα νευρωνικά δίκτυα και υποδίκτυα. Υπολογίζεται ότι ένας ανθρώπινος εγκέφαλος έχει υπολογιστική δύναμη πάνω από 1,4×10¹⁵ υπολογιστικές μονάδες (>1,4 petabytes) με τη δυνατότητα ετήσιας παραγωγής τεράστιων αριθμών δεδομένων (BIG DATA): τo 2020 ανήλθε σε άνω των 50.000 exabytes (1 exabyte = 10¹⁸ υπολογιστικές μονάδες). Και από αυτό το θαυμαστό όργανο χρησιμοποιούμε μόνο ένα ελάχιστο κλάσμα των δυνατοτήτων του[3].

Ήδη για τη διερεύνηση αυτού του οργάνου, μέσα στην περιπλοκότητα και συνθετότητά του που περιγράφονται μόνο με αστρονομικούς αριθμούς, η τεχνητή νοημοσύνη θα είναι ένα απαραίτητο   βοήθημα διαλεύκανση της λειτουργίας του στις λεπτομέρειες.

Ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Γεώργιος Χρούσος, διεθνώς γνωστός ενδοκρινολόγος, γράφει: «Με τέτοιου μεγέθους αριθμούς, ο ανθρώπινος εγκέφαλος ξεκάθαρα χρειάζεται τη βοήθεια μηχανών, οι οποίες λειτουργούν σαν μοχλοί αποθήκευσης και επεξεργασίας δεδομένων και υπολογισμών… Παρά το θαυμαστό επίτευγμα της ηλεκτρονικής επιστήμης στην αποθήκευση και διαχείριση αστρονομικών αριθμών, όμως, η ιδέα ότι η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση είναι κάτι παραπάνω από βοηθητικά εργαλεία στην ανθρώπινη νοημοσύνη και μάθηση είναι, αυτήν τη στιγμή, εκ του περισσού· τους λείπει το πάθος, η ανταμοιβή και η τιμωρία, η αυτοσυνείδηση, η «ψυχή»: Είμαστε ακόμα μακριά».

Και για να τελειώσω, κλείνοντας, σας δίνω την εικόνα ενός μικροσκοπικού κομματιού εγκέφαλου ποντικού, σε ειδική χρωματική επεξεργασία, για να πάρετε μια ιδέα για τη συνθετότητα της δικτύωσης του εγκεφάλου του: η εικόνα περιλαμβάνει περίπου 84.000 νευρωνικά κύτταρα με περίπου 524 εκατομμύρια συνάψεις, που καλύπτουν 5,4 χιλιόμετρα νευρωνικών καλωδιώσεων[4]:

Αυτή η εικόνα, μέσα στην ομορφιά της και την πυκνότητά της, καθώς και τα χρώματά της δεν μοιάζει κάπως με τις εικόνα που μας στέλνει το τηλεσκόπιο Webb από το μακρινό διάστημα;

[1] Βλ. Β. Πούχνερ, “Από τη βίγλα στο κινητό: λαϊκές συμπεριφορές και τεχνητοί τρόποι επικοινωνίας. Η λαογραφία του τηλεφώνου”, Δοκίμια για τη λαογραφική θεωρία και τη φιλοσοφία του πολιτισμού, Αθήνα, Ηρόδοτος 2014, 267-294.

[2] Βλ. Γ. Π. Χρούσος, Το στρες στη ζωή μας, Αθήνα, εκδόσεις Παπαδόπουλος 2024.

[3] Χρούσος, ό. π., 154 εξ.

[4] Άντλησα την εικόνα αυτή από τον πρόσφατο ημερήσιο ηλεκτρονικό τύπο (10 Απριλίου 2025), που την αναδημοσιεύει σε μετάφραση από παγκόσμιο επιστημονικό περιοδικό. Ανάλογα με την εφημερίδα ποικίλλουν κάπως και οι αριθμοί. Το LIFO έχει το παραστατικό τίτλο «Είναι σαν να βλέπεις γαλαξίες». Ο ιστός που εξετάζεται είναι από ένα τμήμα του εγκεφαλικού φλοιού που επεξεργάζεται τις οπτικές πληροφορίες από τα μάτια. Η ταινία που έβλεπε ο ποντικός ήταν αποσπάσματα από το «The Matrix».