Το νερό είναι ένα από τα πιο πολύτιμα αγαθά στον κόσμο. Αυτό ισχύει και για τα συχνά ξηρά τοπία της Βαλκανικής, όπου η πραγματική σπουδαιότητα του φρέσκου τρεχούμενου νερού εκφράζεται με συμβολικούς τρόπους και με τελεστικές πρακτικές. Σχεδόν κάθε καθαγιασμένος τόπος της Ορθόδοξης Εκκλησίας έξω από τις κοινότητες, όπως τα αγιάσματα, τα παρεκκλήσια, τα προσκυνητάρια κτλ., είναι χτισμένο πάνω ή κοντά σε τρεχούμενα νερά ή σχετίζεται με αυτό μέσω προφορικών παραδόσεων.

Μαζί με τη θέα στο τοπίο και τα δέντρα το νερό είναι ένα πρωταρχικό στοιχείο κάθε “ιερού τόπου”, όπου τελούνται θρησκευτικά πανηγύρια προς τιμήν κάποιου άγιου. Η θρησκευτική σημασία του νερού τονίζεται σε πολλά συναξάρια αγίων όπως και από τελετουργικά δρώμενα, όπως ο Μέγας Αγιασμός των Θεοφανίων, μια συμβολική αναπαράσταση της βάπτισης του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, που σημαίνει και αντίστροφα την καθαγίαση των νερών (βαφτίζουν το νερό, sfînțirei apei, bubutează, vodokrŭsti, vodici, vodokršće κτλ.)[1]· ως γνωστόν ρίχνεται ένας σταυρός από τον ιερέα στο νερό, και οι νεαροί του χωριού πέφτουν μέσα να τον πιάσουν κολυμπώντας, σε ανταγωνισμό μεταξύ τους ποιος θα τον πιάσει πρώτος.

Οι ιεροί τόποι γύρω από μια κοινότητα ή ένα χωριό σημαδεύονται από τρεχούμενα νερά ως κρήνες, πηγές, παρεκκλήσια, καθαγιασμένα “υψωμένα” δέντρα κτλ., που προστατεύουν τους οικισμούς από την εισβολή του “κακού” (αρρώστιες, επιδημίες κτλ.)· κάθε παραδοσιακό χωριό είναι ζωσμένο από έναν τέτοιο προστατευτικό κύκλο μεταφυσικών τοπίων, που αποτελούν τα όρια ανάμεσα στον καθαγιασμένο τόπο των ανθρώπων και τη χαοτική και δαιμονική φύση έξω από αυτόν[2]. Αυτά τα καθαγιασμένα και αποτρεπτικά σημάδια και τοπία σχηματίζουν είτε το σχήμα του σταυρού είτε έχουν κυκλική μορφή.

Η ύπαρξη τρεχούμενου νερού είναι ουσιαστική για κάθε κοινότητα· η ξηρασία, συνεπώς, συνδέεται άμεσα με το κακό, τόσο στην πραγματικότητα όσο και σε θρησκευτικές παραδόσεις. Η συναξαριακή παράδοση για τον Άγιο Γεώργιο τον παρουσιάζει ως δρακοντοκτόνο, ο οποίος σκοτώνει το “θεριό” γιατί φράσσει το τρεχούμενο νερό, αναγκαίο για τους ανθρώπους του χωριού, και ζητά επιπλέον και ως ετήσιο φόρο μια ανθρωποθυσία, ένα παρθένο κορίτσι της κοινότητας.

Το παγκόσμιο μοτίβο του δρακοντοκτονίας προστέθηκε στη βιογραφία του Αγίου Γεωργίου κατά τον κεντρικό Μεσαίωνα[3], προερχόμενο στο βαλκανικό χώρο από την ηρωική ποίηση και το παραμύθι του δρακοντοκτόνου[4], που είναι διαδομένο σε όλη την Βαλκανική και υπάρχει ακόμα και στις παραστάσεις του θεάτρου σκιών με τον τίτλο “Ο Μεγαλέξαντρος και το καταραμένο φίδι”[5]. Σε πολλά σχετικά δημοτικά τραγούδια και προφορικές παραδόσεις καθώς και στην εκκλησιαστική εικονογραφία αυτό το μοτίβο τονίζεται ιδιαίτερα. Αλλά ο Άγιος Γεώργιος δεν είναι ο μόνος δρακοντοκτόνος: η Αγία Παρασκευή και άλλοι άγιοι έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ηρωικού απελευθερωτή ενός τόπου. Στο Νέον Σούλι Σερρών η απελευθερώση των νερών από τον Άγιο Γεώργιο που σκοτώνει το δράκοντα, παριστάνεται κάθε χρόνο ανήμερα της γιορτής του με συμβολικό τρόπο ως θεατροειδής παράσταση[6].

Οι θρησκευτικές συνυποδηλώσεις του νερού χρησιμοποιούνται και στις μαγικές πρακτικές του βαλκανικού λαϊκού πολιτισμού. Μαγικά δρώμενα βασίζονται συχνά και σε μιμητικές πράξεις, θρησκευτικά σύμβολα ή κείμενα, σε ακατανόητες λέξεις ή φράσεις, που αυτά τα στοιχεία μπορούν να ενισχυθούν αν γίνονται σε ειδικευμένες συνθήκες, όπως τη νύχτα, νηστικά, γυμνά, από παρθένες ή με απόλυτη σιγή[7]. Το τελευταίο ισχύει και για τα διάφορα δρώμενα που γίνονται με το “αμίλητο νερό”: σε ξεχωριστές ημερομηνίες του ετήσιου κύκλου, όπως την Πρωτοχρονιά ή των Αγίων Θεοδώρων, την παραμονή της γιορτής του Αγίου Γεωργίου, την Πρωτομαγιά κτλ. φέρνουν νερό από τη βρύση στο σπίτι χωρίς να μιλήσουν ή να κάνουν θόρυβο· με αυτό το αγίασμα ραντίζουν το σπίτι, τους κατοίκους του και τα ζώα για ευημερία[8], μιμούμενοι  τον ιερέα που ευλογεί το σπίτι και τους ανθρώπους.

Αλλά το “αμίλητο νερό” χρησιμοποιείται και για τη θεραπεία άρρωστων παιδιών ή ανθρώπων[9], ενάντια στο δάγκωμα σκορπιού, στην περίπτωση της ηλίασης κτλ.[10], όπως άλλωστε και στις μαντικές πρακτικές των κοριτσιών στον Κλήδονα ανήμερα του Αγίου Ιωάννη[11]. Χρησιμοποιήθηκε και σε μερικούς εξορκισμούς και σε αποτρεπτικές τελετές για προστασία από κατάρες και βλασφημίες[12], όπως άλλωστε και στο τέλος της σοδειάς[13]. Εν γένει υπάρχουν πολλές μαγικές χρήσεις και εφαρμογές του “αμίλητου” νερού.

Εκτός από τη θρησκευτική σημαντικότητα και την αναγκαία πίστη στη μαγική αποτελεσματικότητα των τελετουργιών με το νερό υπάρχει και μια χρήση του υγρού στοιχείου πιο σφιχτά δεμένη με την αγροτική πραγματικότητα: σε περιόδους ξηρασίας αργά την άνοιξη ή νωρίς το καλοκαίρι οργανώνονται παρακλητικές λιτανείες και πορείες στους αγρούς, για να σταματήσει η ανομβρία, σε παρεκκλήσια και αγιάσματα έξω από την κοινότητα, με τον ιερέα, το σταυρό και τον κόσμο σε πομπή, γνωστό ως “σταυροφορία” (pokrŭsti, krŭstonoše or krŭste στις νοτιοσλαβικές χώρες)[14], με προσευχές και ψαλμούς στις στάσεις της processio γύρω από το χωριό (όπως οι rogationes στις δυτικές χώρες). Υπάρχουν και ειδικές ακολουθίες για την παράκληση για βροχή.

Μια πιο εκκοσμικευμένη εκδοχή αυτών των πομπών είναι το “κορίτσι της βροχής”, περπερούνα ή dodola στις νοτιοσλαβικές χώρες. Ένα κορίτσι (συχνά ορφανό ή τσιγγανοπούλα) ντύνεται σε πρασινάδες και γυρίζει από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας ένα παρακλητικό τραγούδι με εκκλησιαστική μελωδία, παρακαλώντας τον ίδιο τον Θεό να στείλει βροχή, ώστε οι καρποί της περιοχής να μεγαλώσουν· αυτό το τραγούδι μπορεί να το τραγουδούν και κορίτσια που συνοδεύουν την μεταμφιεσμένη κοπέλα.

Οι νοικοκυρές την ραντίζουν με νερό, ώστε από τα φύλλα της μεταμφίεσης να στάζουν τα νερά σαν να έχει βρέξει πραγματικά[15]. Το κείμενο αυτού του παρακλητικού τραγουδιού έχει μεγάλες ομοιότητες σε όλες τις βαλκανικές χώρες, ανεξάρτητα από τις διάφορες γλώσσες, ώστε μια κοινή προέλευση από το Βυζάντιο φαίνεται πιθανή. Είναι άλλωστε το μόνο δημοτικό τραγούδι που στρέφεται άμεσα στο Θεό[16]. Το δρώμενο και το τραγούδι συναντιέται από την Κρήτη στο νότο έως τις σλαβικές μειονότητες της Ουγγαρίας στο βορρά, ακολουθώντας τα όρια της εξάπλωσης της Ορθοδοξίας στα Βαλκάνια. Ετυμολογικά η περπερούνα σχετίζεται με τα βυζαντινά χρυσά υπέρπυρα, που ήδη στην κρητική λογοτεχνία της ύστατης Βενετοκρατίας κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα λέγονται πέρπερα. Πιο αβέβαιες είναι οι σλαβικές θεωρίες για τη σημασία της dodola[17].

Υπάρχουν και άλλες τελετές για την πρόκληση βροχής, όπως το calojan και scalojan στη Ρουμανία (το όνομα προέρχεται από τον ομώνυμο Βούλγαρο τσάρο, Καλογιάννη ή Σκυλογιάννη στις βυζαντινές πηγές, τον πολιορκητή της Θεσσαλονίκη το 1207, ζωγραφισμένο στην εικόνα του Αγίου Δημητρίου ως στρατιώτη ξαπλωμένο στο έδαφος που λογχίζεται από τον έφιππο άγιο), german ή germančo στα κεντρικά Βαλκάνια, όπου ένα πήλινο ή χωμάτινο ομοίωμα κηδεύεται κοντά στο ποτάμι και το μοιρολογούν οι γυναίκες, drăgaica στη Ρουμανία, gonene na zemj στη Βουλγαρία, κατακλυσμός στην Κύπρο, παιδικές μεταμφιέσεις και πομπές στην Καππαδοκία κτλ.

Σ’ αυτή την περίπτωση το νερό δεν έχει τη συμβολική σημασία της βάπτισης και δεν είναι σημαίνον medium για θεραπεία από νόσο ή προστασία της υγείας, ούτε χηρσιμοποιείται σε διάφορα συμφραζόμενα που σχετίζονται με την πίστη στη μαγική αποτελεσματικότητα συγκεκριμένων δρωμένων· αντί αυτού είναι απλώς η βροχή του ουρανού, που εξασφαλίζει την επιβίωση των ανθρώπων. Ο ουράνιος όμβρος είναι η βασική προϋπόθεση της ύπαρξης της αγροτικής οικονομίας, και σχετικές τελετουργίες με διάφορους τρόπους παράκλησης ή μαγικού εξαναγκασμού παρατηρούνται σε όλη τη νοτιοανατολική Ευρώπη.

[1] U. Dukova, “On Sacred Time in Balkan Languages: The Lexicon of the Popular Calendar Feasts”, Balkanistica 23 (2010), σσ. 97-106, ιδίως σ. 98.

[2] Ά. Κυριακίδου-Νέστορος, «Σημάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου», Λαογραφικά μελετήματα, Αθήνα 1975, σσ. 15-40.

[3] J. B. Aufhauser, Das Drachenwunder des Heiligen Georg in der griechischen und lateinischen Überlieferung, Leipzig 1911, K. Krumbacher, Der heilige Georg in der griechischen Überlieferung. Aus den Nachlasse herausgegeben von A. Ehrhard, München 1911.

[4] M. Aλ. Aλεξιάδης, Οι ελληνικές παραλλαγές για τον δρακοντοκτόνο ήρωα (Aarne-Thompson 300. 301 A και 301Β). Παραμυθολογική μελέτη, Iωάννινα 1982. Για το βαλκανικό χώρο στο ηρωικό τραγούδι και το μαγικό παραμύθι W. Puchner, Die Folklore Südosteuropas. Eine komparative Übersicht, Wien/Köln/ Weimar 2016, σσ. 29 εξ., 94-104.

[5] W. Puchner, “Schwarzauge Karagöz und seine Geschichte auf der Balkanhalbinsel zur Zeit der Türkenherrschaft”, Beiträge zur Theaterwissenschaft Südosteuropas und des mediterranen Raums, τόμ. Α΄, Wien/Köln/Weimar 2006, σσ. 97-133, ιδίως σσ. 124 εξ. Βλ. και του ίδιου, „Ο μαυρομάτης Karagöz και η ιστορία του στη Χερσόνησο του Αίμου. Η προϊστορία του ελληνικού Καραγκιοζη», Θεατρολογική Λαογραφία Β΄. Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο στην Ελλάδα και τη Βαλκανική. Οι πρώτες μορφές του θεάτρου, Αθήνα 2017 (Λαογραφία 14), σσ. 67-131.

[6] Γ. N. Aικατερινίδης, «Ο Εορτασμός του Αγίου Γεωργίου εις Νέον Σούλι Σερρών», Σερραϊκά Χρονικά 5 (1969), σσ. 129-148, W. Puchner, Brauchtumserscheinungen im griechischen Jahreslauf und ihre Beziehungen zum Volkstheater. Theaterwissenschaftlich-volkskundliche Querschnittstudien zur südbalkan-mediterranen Volkskultur, Wien 1977 (Veröffentlichungen des Österreichischen Museums für Volkskunde, vol. 18), σσ. 223 εξ.

[7] Το τελευταίο υπογραμμίζεται ήδη στους μαγικούς παπύρους της αρχαιότητας και μπορεί να τεκμηριωθεί σε πολλούς παραδοσιακούς πολιτισμούς (N. Γ. Πολίτης, «Μαγικαί τελεταί προς πρόκλησιν μαντικών ονείρων περί γάμου», Λαογραφία 3, 1911-12, σσ. 3-50, ιδίως σσ. 43 εξ).

[8] Βλ. τέτοια παραδείγματα στη Λαογραφία 1 (1909), σ. 394, 3 (1911/12), σσ. 511 εξ., 4 (1913/14), σ. 735, 11 (1934-37), σ. 670· στην Αιτωλία χαιρετούν και την άνοιξη πριν πάρουν το νερό (Δ. Λουκόπουλος, «Αιτωλικαί παραδόσεις», Λαογραφία 4, 1913/14, σσ. 425-451, ιδίως σ. 448), για άλλες περιπτώσεις βλ. επίσης Α. Μ. Καραναστάσης, «Ποιμενικά της Κω», αυτόθι 16 (1956), σσ. 21-104, ιδίως σ. 95, I. I. Πρωίου, «Έθιμα των εορτών του Πυργιού της Χίου», αυτόθι. σσ. 265-269, ιδίως σ. 266, Δ. Λουκόπουλος, «Σύμμεικτα λαογραφικά Μακεδονίας», αυτόθι 6 (1917-18), σσ. 99-168, ιδίως σ. 126 κτλ.

[9] Π. χ. Ν. Δ. Ψυχογιού, «Ηλειώτικα παιδοκόμια», Λαογραφία 15 (1954), σσ. 248-273, ιδίως σ. 257, E. Σταμούλη-Σαραντή, “Προλήψεις Θράκης”, αυτόθι 14 (1952), σσ. 169-200, ιδίως σ. 198, αρ. 466.

[10] Στ. Δ. Ήμελλος, «Ναξιακαί επωδαί», αυτόθι 20 (1962), σσ. 176-195, ιδίως σ. 190, A. Βροντής, «Ροδιακή λαογραφία», αυτόθι 11 (1934-37), σσ. 532-594, ιδίως σ. 585.

[11] Π. χ. στη Σύμη (Σ. A. Καρανικόλας, «Συμαϊκά λαογραφήματα», αυτόθι 17, 1958, σσ. 407-440, ιδίως 412), στο Άργος (Π. Δ. Σεφερλής, «Tραγούδια Aιγίνης, Άργους και άλλων τόπων», αυτόθι 4, 1913/14, σσ. 60-143, ιδίως σ. 143 σημ. 1), στη Θεσσαλονίκη (Χρ. Γ. Γουργούσης, «Μαντείαι συναφείς προς τον κλήδονα», αυτόθι 14, 1913/14, 307 εξ., αυτόθι 308) κτλ.

[12] A. Βροντής, «Το παιδί στη Σάμο», αυτόθι 16 (1956), σσ. 214-244, ιδίως σ. 229, K. Π. Χατζηϊωάννου, «Ξόρκια από την Κύπρο», αυτόθι 13 (1950/51), σσ. 12-27, ιδίως σσ. 19 εξ., 22 εξ.

[13] Λαογραφία 12 (1938-48), σ. 118.

[14] P. Dinekov, Bălgarski Folklor. Bălgarski pisatel, Sofija ²1972, σσ. 330 εξ., Chr. Vakarelski, Bulgarische Volkskunde, Berlin 1969, σ. 331.

[15] Βλ. τις φωτογραφίες 23-27 στον W. Puchner, Studien zur Volkskunde Südosteuropas und des mediterranen Raums, Vienna/Cologne/Weimar 2009.

[16] Όλο το υλικό και τη βιβλιογραφία στον W. Puchner, “Regenlitanei und Bittprozession im griechischen Umzugsbrauch und ihre balkanischen Querverbindungen”, Studien zum griechischen Volkslied, Wien 1996, σσ. 125-168 και του ίδιου, „Το ‚κορίτσι της βροχής’. Η παράκληση για τερματισμό της ανομβρίας στην ορθόδοξη παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό“, Συγκριτική Λαογραφία Α΄. Έθιμα και τραγούδια της Μεσογείου και της Βαλκανικής, Αθήνα 2009, σσ. 165-264.

[17] B. Πούχνερ, «‘Περπερούνα περπατεί’ σ’ όλη την ορθόδοξη Βαλκανική», Εθνογλωσσολογικές μελέτες. Μορφολογίες – σημασίες – ετυμολογίες, Αθήνα 2013 (Λαογραφία 9), σσ. 141-154.