Για σχεδόν 70 χρόνια η Ευρώπη ζούσε μια περίοδο σχεδόν ειρηνική, με
οικονομική ανάπτυξη και εδραίωση δημοκρατικών πολιτευμάτων, σαν, μέσα από
τις στάχτες του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, να γίνεται πραγματικότητα το
όραμα του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα για τη σταδιακή εκκοσμίκευση και
εκλογίκευση των κοινωνιών, που σε μια win-win-situation νοικοκυρεύουν τον
πλανήτη και με τη βοήθεια της τεχνολογίας και μιας ενιαίας επιστημονικά
τεκμηριωμένης κοσμοθεωρίας κάνουν τη ζωή πιο άνετη και πιο ασφαλή για
όλους. Στον απόηχο και στο μετείκασμα των ευρωπαϊκών εκλογών αλλά και
σύμφωνα με την γενικότερη πραγκόσμια κατάσταση φαίνεται πως επικρατούν
σταδιακά και άλλες σκέψεις και επιδιώξεις, και τα φαντάσματα του
παρελθόντος αναβιώνουν. Οι εξελίξεις στον 21ο αιώνα φαίνεται πως
προμηνύουν μάλλον το ναυάγιο των οραμάτων του Διαφωτισμού, ενώ είχαμε την
αίσθηση πως διαβιώνουμε αυτή την περίοδο έναν τρίτο ή τέταρτο ή και πέμπτο
βιομχηανικό ή μεταβιομηχανικό Διαφωτισμό, εντούτοις αυτή η αίσθηση
εξατμίζεται και ψυχανεμιζομαστε σταδιακά πως ζούμε ήδη σ’ έναν
εκκολαπτόμενο υπερκαπιταλιστικό Μεσαίωνα, όπου άκαμπτα ηγεμονικά σχήματα,
θρησκευτικοί φανατισμοί, κοντόφθαλμοι κομπλεξικοί εθνικισμοί, μια αλόγιστη
παγκόσμια κερδολαγνεία και κυρίως η απειλή του πλανήτη από την κλιματική
αλλαγή, που επέφερε η ανθρώπινη απληστία, διαψεύδουν οριστικά τις
αισιόδοξες προσδοκίες της πολιτικής και πολιτισμική ουτοπίας της Γαλλικής
Επανάστασης, για μια καλύτερη ζωή για όλους. Ο άνθρωπος ίσως μαθαίνει μόνο
από καταστροφές.

Υπό το φως αυτών των εξελίξεων επιχειρώ μια σύντομη και συνοπτική
ανασκόπηση των τυχών του Διαφωτισμού ώς τις μέρες, που συνδέεται άμεσα και
με τις τύχες της πάντα ευάλωτης δημοκρατίας στο μέλλον, η οποία, ως
σύνθετο πολίτευμα, προϋποθέτει σταθερότητα, ειρήνη, ευμάρεια, οικονομική
ευρωστία, ψυχική ισορροπία και νοητική ωριμότητα και γνωστικότητα
πολιτικών και πολιτών.

O Διαφωτισμός του 18ου αιώνα: καθιέρωσε τα ιδανικά της Δημοκρατίας, την
ισονομία, την αδελφοσύνη των λαών, τον οθρολογισμό ως ανώτερη αξία της
νοημοσύνης, την έλλογη και δίκαιη οργάνωση της κοινωνίας, ενδιαφέρθηκε για
τη βελτίωση του χαρακτήρα του κάθε πολίτη, για την παιδεία και τη μόρφωση,
καλλιέργησε την επιστημονική ψυχολογία, και για πρωτη φορά στην ιστορία
την παιδαγωγική κατανόηση της παιδικής ηλικίας (το παιδί δεν είναι απλώς
ένας ατελής μεγάλος), εγκατέστησε τις επιστημονικές βάσεις της
κοσμοθεωρίας, μια αντίληψη που κυριαρχεί σήμερα ακόμα, σε μια μορφή
τέταρτου ή πέμπτου Διαφωτισμού.

19ος αι.: η αρχική αισιοδοξία της νέας αστικής ιδεολογίας ενός πιο δίκαιου
κόσμου μετατρέπεται στην πρακτική της εφαρμογή γρήγορα: η Γαλλική
Επανάσταση με τα υψηλά ιδανικά καταλήγει μετά το αιματοκύλισμα στον
Ναπολέοντα αυτοκράτορα και τους Ναπολεόντιους πολέμους που ταράζουν για
χρόνια ολόκληρα όλη την Ευρώπη και εκβάλλει με τη σειρά της στην εποχή της
Επανόρθωσης με τις απόλυτες μοναρχίες και την αυστηρή αστυνόμευση του
δημόσιου βίου. Μέσα στην πνιγηρή ατμόσφαιρα των πρώτων δεκαετιών του 19ου
αιώνα, η Ελληνικής Επανάσταση και οι πρώτες Εθνοσυνελεύσεις μοιάζουν σαν
μια φωτεινή νησίδα μέσα στα πέτρινα χρόνια της Παλινόρθωσης, στα χρόνια
του πολιτικού Ρομαντισμού, όπου ο Βορράς έβλεπε για μια στιγμή να
πραγματοποιούνται τα όνειρά του στον Νότο. Ανάμεσα στις επαναστάσεις του
ευρωπαϊκού Νότου (Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα), ο ελληνικός Αγώνας της
Ανεξαρτησίας ήταν το πιο σημαντικό κίνημα, που απέκτησε συν τω χρόνω μια
καθολική υποστήριξη στην κοινή γνώμη της Ευρώπης λόγω του φιλελληνικού
κινήματος. Και το συνταγματικό κίνημα το 1843 είναι ο προάγγελος των
Επαναστάσεων του 1848 σε όλη την Ευρώπη.

Η αστική κοσμοθεωρία όμως του ελεύθερου ατόμου, που αποφασίζει την τυχή
του και την τύχη του συνόλου, και οι υψηλές ιδέες και τα ιδανικά του
Διαφωτισμού καταργούνται στην πράξη και στην εφαρμογή: από τη βαρβαρότητα
του πρωτοκαπιταλισμού και την αποικιοκρατία με τα σκλαβοπάζαρα και την
εκμετάλλευση ολόκληρων ηπείρων. Το Zeitgeist είναι ταξικό και ρατσιστικό.
Αλλά και στο χώρο των ιδεών η αρχικά αισιόδοξη αστική κοσμοαντίληψη
γίνεται σταδιακά απαισιόδοξη (μάρτυρας είναι οι τέχνες του κλασικού
μοντερνισμού): ο Μάρξ, ο Νίτσε και ο Φρόυντ περιορίζουν δραστικά, ο
καθένας με τον τρόπο του, την αντίληψη της ύπαρξης μιας ελεύθερης βούλησης
του ατόμου. Ο πρώτος, μαζί με τον Νατουραλισμό, αποδεικνύει πως ο άνθρωπος
είναι προϊόν του κοινωνικού milieu στο οποίο ζει, ο δεύτερος ότι όλη η
φιλοσοφία στηρίζεται σε ψυχολογικές ανάγκες του ανθρώπου και μυθολογικά
υπόλοιπα του παρελθόντος, και ο τρίτος ότι το υποσυνείδητο περιορίζει
αποφασιστικά την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Η ιδέα της αδελφοσύνης των
λαών προσκρούει στις εθνοκεντρικές αντιλήψεις των νέων εθνικών κρατών, που
διαδέχονται σταδιακά τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Και διατηρούν με τα
εθνοστερεότυπά τους τούς πολέμους που δεν σταματούν ποτέ.

20ος αι.: δημοκρατίες με τη σημερινή έννοια βρίσκουμε ουσιαστικά μόλις
στον 20ό αιώνα, τον αιώνα των μεγάλων πολέμων και τη βιομηχανική πλέον
γενοκτονία.
Βέβαια ιδανικές δημοκρατίες δεν υπάρχουν: οι αρχές και αξίες της υπάρχουν
ως θεωρητικά ιδανικά, που καθοδηγούν ως τέτοια δομές και οργάνωση του
πολιτεύματος, αλλά στην πράξη και πρακτική διαστρεβλώνονται ποικιλοτρόπως
στην εφαρμογή. Γιατί είναι ένα σύνθετο, δαπανηρό και ευάλωτο σύστημα, που
προϋποθέτει καλά πληροφορημένους, ώριμους, ψύχραιμους και ορθολογικούς
πολίτες, που δεν παρασύρονται από υψιπετείς ρητορίες, απλοϊκά συνθήματα
και το θέατρο των μεταμφιεσμένων συμφερόντων. Πολίτες που εννοούν και
υπηρετούν το κοινό καλό όλων. Βεβαίως, ιδανικές κοινωνίες δεν υπάρχουν,
αλλά και αντίθετα, κοινωνίες χωρίς ιδανικά επίσης δεν υπάρχουν. Τέτοια
είναι η δημοκρατία. Μια κοινωνική ουτοπία, που υλοποιείται όμως σε
συγκεκριμένα ιστορικά, οικονομικά κι άλλα συμφραζόμενα, τα οποία
επηρεάζουν συχνά και πολύ αποτελεσματικά, την όποια εφαρμογή. Η ιδέα της
δημοκρατίας είναι ουσιαστικά μια υπόθεση του δυτικού κόσμου, και δεν
μπορεί να επιβληθεί διά της βίας σε λαούς, που δεν έχουν κάποια παράδοση
στη σύνθετη αυτή σκέψη και πρακτική (βλ. τις τέως αποικίες). Και τα
φαντάσματα των αυτοκρατοριών επανέρχονται πάλι.

Οι εθνικές και πολυεθνικές αυτοκρατορίες εμφανίζονται ως εθνικές ή
πολυεθνικές δικτατορίες, και στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατίας και ως αγορές
και πολυεθνικές εταιρείες. Με τον ανταγωνισμό συνεχίζονται σε άλλο επίπεδο
οι αιώνιοι πόλεμοι. Ήδη ο κλασικός μοντερνισμός (με τους  -ισμούς)
εκτοπίζει εν μέρει την αστική αισθητική του ρεαλισμού και ιστορισμού, οι
ιδεολογίες του κρατικού Σοσιαλισμού και Κομμουνισμού (στην αρχή ακόμα με
διεθνικό χαρακτήρα, αλλά προϊόντος του 20ού αι. όλο πιο «εθνικός») οδηγούν
προς το τέλος του αιώνα στη διάψευση μιας ύπαρξης ιδανικών τρόπων
διακυβέρνησης.  Δύο καταστροφικοί Παγκόσμιοι Πόλεμοι και ένας ασταθής
Μεσοπόλεμος με αλλεπάλληλες πολλαπλές κρίσεις εμποδίζουν κάθε ομαλή
εξέλιξη, και ο ψυχρός πόλεμος και τα πέτρινα χρόνια είναι οι μετασεισμοί
της τελικής νίκης πάνω στον φασισμό, και η οικονομική ανασυγκρότηση και
ευμάρεια της παλιάς Ηπείρου για δεκαετίες ολόκληρες δημιουργεί το ευγενικό
όραμα, στην κυριολεξία μέσα από τις στάχτες της καταστροφής, της Ενωμένης
Ευρώπης της ειρήνης και συνεργασίας. Μια φιλόδοξη διαδικασία που κρατά έως
σήμερα και περιλαμβάνει, μετά την πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος, όλες
τις κρατικές οντότητες της γηραιάς Ηπείρου. Μοιάζει, παρά τις πολλές
δυναμίες και παλινδρομήσεις, με ένα ιστορικό θαύμα, που ήδη κρατά μερικές
δεκαετίες και του οποίου η ολοκλήρωση δεν είναι οπωσδήποτε εξασφαλισμένη.

Το αντίθετο. Παραείναι μεγάλες οι διαφορές, γλώσσας, κουλτούρας,
νοοτροπιών, εθνικών παραδόσεων, τοπικών συμφερόντων και συναισθηματικών
εθνοστερεότυπων, καθώς αντιμετώπισε εξαρχής και αυτονομιστικές
αντιστάσεις, με αποκορύφωμα το Brexit. Η ιδέα μιας ελεγχόμενης δημοκρατίας
από μια υπέρτατη αρχή στις Βρυξέλλες συγκρούεται με μια συναισθηματική
κυρίως έννοια της στέρησης της εθνικής αυτοδιοίκησης και ελευθερίας. Τα
ωφέλη όμως, σε πολλά επίπεδα συνεργασίας, αντιστάθμιζαν εν γένει αυτές τις
τάσεις. Η διανόηση βέβαια άσκησε δριμεία κριτική από την αρχή (θυμίζω μόνο
τη Σχολή της Φρανκφούρτης με τη “Διαλεκτική του Διαφωτισμού” των
Horkheimer/Adorno για τον «Μονοδιάστατο Άνθρωπο» του Marcuse) στις
πρακτικές αυτών των δημοκρατιών και την αχαλίνωτη οκονομιοκρατία, όπου όλα
έχουν την αριθμητική τιμή τους και είναι μετρήσιμα και τελειώνουν στα
μετρητά.

Διανοητικά και αισθητικά ρεύματα όπως ο υπαρξισμός και το παράλογο
κλόνισαν αυτές τις παλιές βάσεις του Διαφωτισμού, η νέα μοναξιά του
ανθρώπου μέσα στις απάνθρωπες πόλεις, αλλά και η κατακερματισμένη
κοσμοθεωρία των επιστημών μεταξύ αστροφυσικής και κβαντικής μηχανικής, που
δεν έχουν πλέον καμία ενιαία κοσμοαντίληψη και εκθέτουν τον άνθρωπο
απροστάτευτο στα άγνωστα και ακατανόητα δεδομένα του πεπρωμένου και της
τύχης. Στην τέχνη έχει εισβάλλει παντού το εμπόριο, και ο μεταμοντερνισμός
εκθρόνισε εν τέλει και την έννοια της αισθητικής, της μορφής, των νοημάτων
κτλ. Και με το millenium εισβάλλει βίαια η επιθετικότητα του ισλαμιστικού
φονταμενταλισμού κι όσων αντιστρατεύονται την παραδοσιακή ηγεμονική θέση
του δυτικού πολιτισμού. Ο νέος θρησκευτικός φανατισμός αντιμάχεται φανερά
βασικές αξίες του Διαφωτισμού, την ανεξιθρησκεία και την ιδεολογική ανοχή,
που είναι και βασικές έννοιες της δημοκρατίας. Η μαζική μετανάστευση προς
την Ευρώπη ενεργοποιεί τα αντανακλαστικά της πολιτισμικής αυτοπροστασίας
και της ταυτότητας της εγχώριας παράδοσης, αλλά αυτά έχουν από καιρό
υποσκαφτεί από τα όλο νεότερα τεχνολογικά μέσα, που αλλάζουν συλλήβδην την
καθημερινότητα των πολιτών. Η φυσική αποξένωση των οργανισμών από το
φυσικό περιβάλλον και η ψυχική μοναξιά μέσα σ’ ένα κόσμο δίχως μεταφυσική
κι ανάταση κάνει τον σύγχρονο άνθρωπο δυστυχή και ανασφαλή, χωρίς
εσωτερική ισορροπία, κι εύκολο θύμα του κενού νοήματος καταναλωτισμού. Όλ’
αυτά επηρεάζουν άμεσα την ποιότητα της δημοκρατίας.

21ο αι.: η απειλή της δημοκρατίας από απολυταρχικά καθεστώτα είναι φανερή.
Ως προς την κριτική στην ιδέα της δημοκρατίας πρέπει να παρατηρηθεί ότι
δεν υπάρχουν ιδανικές δημοκρατίες (όπως δεν υπάρχει απόλυτη
αντικειμενικότητα). Αλλά καραδοκούν και άλλα αδιέξοδα και προβληματικά
φαινόμενα: η παντοδυναμία της αειθαλούς κερδοφορίας κι ανάπτυξης, τα
αδιέξοδα της κλιματικής αλλαγής, η σπατάλη πρώτων υλών που δεν μπορούν να
αντικατασταθούν και η απρονοησία για το μέλλον, η αναβίωση των φαντασμάτων
των αυτοκρατοριών, η οικονομική κρίση που όλο απλώς αναβάλλεται, τα
αδιέξοδα της οικονομικής προόδου (συνεχή αύξηση του ΑΕΠ)· ο
μεταμοντερνισμός και η κατάργηση της όποιας αισθητικής (αποδομισμός,
κειμενική πανσημία, φορμαλιστική σημειολογία), η Τεχνητή Νοημοσύνη και το
τζιν που βγήκε από το μπουκάλι, φυσικός άνθρωπος και τεχνητός άνθρωπος, οι
βλαβερές συνέπειες της αλόγιστης χρήσης της τεχνολογίας (το μέσον που
έγινε ο σκοπός), η γοητεία της απολυταρχίας, η εκβαρβαρισμός της ζωής των
πολέμων, κτ. κτλ. Στις κρίσεις που έρχονται θα επιβιώσει η δημοκρατία
(δαπανηρή, εύθραυστη, σύνθετη, που προϋποθέτει πολίτες ενημερωμένους και
νηφάλιους, με ιδανικό το κοινό καλό); Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το
διαδίκτυο είναι δίκοπο μαχαίρι, γιατί υπάρχει κάμψη της ποιότητας της
επικοινωνίας (κινητό), και γενικότερα: έλλειψη στοχαστικής σκέψης και
ποιητικής αντιμετώπισης του κόσμου, η δυστυχία και δυσφορία της ψυχής, η
ακινησία των σωμάτων, η διαχείριση της επιθετικότητας (σπορ, γυμναστική,
επαφή με τη φύση κτλ.). Ξέχασα τίποτα;

Η ακατέργαστη υπερπληροφόρηση και η συστημική συνθετότητα σχεδόν όλων των
θεσμών και προβλημάτων (ακόμα και των πραγμάτων που χρησιμοποιούμε
καθημερινά) εντείνουν τη νοσταλγία για το απλό και αποτελούν τη νέα
γοητεία του απολυταρχισμού. Σύνθετη είναι η δημοκρατία (καμιά φορά και
απρόβλεπτη), σύνθετη είναι η πανάκριβη διοίκηση της Ευρωπαϊκή Ένωσης,
ακατανόητες οι επιστήμες που καταλήγουν σε ενιαία κοσμοθεωρία, εφαρμόσιμη
στην καθημερινότητα, σύνθετη η ψυχολογία κάθε ανθρώπου, σύνθετος ο
οργανισμός κτλ. Και το απλό δεν το βρίσκει κανείς ούτε στην τέχνη. Που να
ισορροπήσει ο άνθρωπος με τον αρχαϊκό αιμόμυλο αντί για κβαντικούς αλγόριθμους
και τεχνητή νοημοσύνη; Που είναι χώρος για αισθήματα, όνειρα, παιχνίδια,
ευτυχία, αγάπη, πραγματικό κοινωνικότητα, ενσυναίσθηση, συμπάθεια κλτ.,
όλ’ αυτά που κάνουν τον άνθρωπο, άνθρωπο;

Μεταδιαφωτισμός; Νεομεσαίωνας;