Τα άρθρα της Παυλίνας Παμπούδη, “Το φάντασμα της μηχανής
αυτοπαρουσιάζεται! Και μας εξηγεί τις ομοιότητες, τις διαφορές – και τις
δυνατότητες συνεργασίας Τ.Ν και Φ.Ν.”, που προκάλεσε η ίδια με ερώτηση
προς τη σχετική πλατφόρμα, καθώς και εκείνο το άρθρο όπου η ΤΝ (ή ΑΙ)
συντάσσει σε κλάσματα δευτερολέπτου με πέντε λέξεις κλειδιά ένα, σε πρώτη
ματιά, άρτιο ποίημα τεσσάρων στροφών, με έβαλε σε σκέψεις και
προβληματισμούς, που θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας. Θα αρχίσω με τα γενικά
και θα προχωρήσω στα πιο ειδικευμένα, που αφορούν τη λογοτεχνία.

Α΄

Το υπερμέσο της πληροφόρησης που «λύνει» και σύνθετα προβλήματα, δηλ.
πληροφορεί για την καλύτερα λύση, ανάλογα πώς έθεσες το θέμα και την
ερώτηση, δεν παύει να είναι τεχνολογικό δεκανίκι, το οποίο απαλλάσσει τον
άνθρωπο από τη σκέψη (πείραμα: να την τροφοδοτήσουμε και με υπαρξιακά και
φιλοσοφικά ζητήματα), όπως και το internet, που καταργεί εν μέρει την
ανάγκη της μνήμης (η οποία στους καθαρά προφορικούς πολιτισμούς ήταν η
συμπυκνωμένη εμπειρία και η βάση της επιβίωσης), υποδαυλίζει την
πνευματική νωθρότητα και δημιουργεί μια εξάρτηση ανεπιθύμητη για το είδος
των έλλογων, νωθρότητα την οποία ζούμε ήδη με τα computer, τα κινητά και
τα τάμπλετς, και κάνουν ολόκληρη την civilization μας όλο πιο ευάλωτη,
επειδή εξαρτάται από τις πηγές ενέργειας (χωρίς ρεύμα το ρομπότ «πέθανε»,
η ζωή του είναι η μπαταρία του· και μιας που λέμε για ρομπότ: η χρήση του
δεν εξαντλείται στο να καθαρίσει το σπίτι, αλλά προσφέρει πολύτιμες
υπηρεσίες στη ρομποτική χειρουργική, όπου το χέρι με το νηστέρι δεν μπορεί
να έχει πια την ίδια απαραίτητη ακρίβεια).

Και η ενέργεια και η εξοικονόμησή της είναι από τα ζωτικά προβλήματα του
πλανήτη στο άμεσο μέλλον. Αυτή η απειλή αφορά όλο τον ηλεκτροκινούμενό μας
«πολιτισμό». Ο άνθρωπος είναι φυσικός οργανισμός, το ίδιο και ο εγκέφαλός του,
που τα εφηύρε όλ’ αυτά. Οι “έξυπνες” μηχανές, σε ορισμένους τομείς ξεπερνούν τον εγκέφαλο (ακρίβεια, όγκο και συνδυασμό πληροφοριών, υπολογισμούς κτλ.), αλλά άλλα πράγματα, πολύ ανθρώπινα και απαραίτητα, τα αγνοούν τελείως. Και αυτά είναι ζωτικής
σημασίας για την ευψυχία, την ισορροπία και την ευφροσύνη.

Η αυτοματοποίηση, η οποία απαλλάσσει εν μέρει από όλα τα καθήκοντα τα οποία
έχει θέσει ως απαραίτητα ο δυτικός τρόπος ζωής, αποκλείει τον άνθρωπο τον
ίδιο από τη δημιουργικότητά του και την ανάλογη ψυχική ικανοποίηση.
Ρωτήστε τα παιδιά. Μελετήστε τον παραδοσιακό λαϊκό πολιτισμό. Έχει μεθύσει
ο σημερινός άνθρωπος από τις δυνατότητες που έχει. Αλλά δεν χρειάζονται
όλες οι εφευρέσεις και η άμεση εφαρμογή τους, γιατί πρέπει να μελετηθούν πρώτα οι
συνέπειες.

Με τη ευρεία χρήση της ΤΝ και σε ευαίσθητα πεδία, που  κρύβουν παγίδες
για στραβοπατήματα, και μπορούν γρήγορα να μετατρέψουν την ανθρωπόκαινο σε
καταστροφόκαινο, φέρνοντας ακαριαία το τέλος του είδους των όρθιων
δίποδων.  Η ασυλλόγιστη και βεβιασμένη  χρήση της μπορεί να
μεταφέρει τον πλανήτη πολύ γρήγορα σε αχαρτογράφητα νερά, στα οποία
βρισκόμαστε ήδη με την κλιματική αλλαγή, και σε μια ντουζίνα άλλα δυσεπίλυτα
και επιτακτικά προβλήματα, τα οποία είναι απόρροια του «πολιτισμού» της
σχετικής άνεσης, όπου παραδόξως κανένας δεν είναι πλέον ευτυχισμένος.

Και η ΑΤ δε θα επαναφέρει την ευψυχία τoυ handmade. Για τις τέχνες μάλιστα
είναι δώρον άδωρον. Αλλά ως γνωστόν, τα δώρα δεν μπορείς να τα γυρίσεις
πίσω. Οπότε θα ζήσουμε και με αυτό το κελεπούρι, και θα νιώθουμε όλο και περισσότερο ορφανά από πατεράδες άψυχα μηχανήματα, που μας παίρνουν το ζωτικό χώρο μας και
φροντίζουν να είμαστε υπάκουα παιδιά.

Ώσπου να αποφασίσουμε πως δεν τους χρειαζόμαστε παρά μόνο ως κάποια δεκανίκια
της καθημερινότητας, ως βοηθητικούς διαχειριστές δεδομένων και πληροφοριών,
κι όχι ως αφεντικά και πατεράδες που μας καθοδηγούν, εμάς, τους άτακτους κι
αστοιχείωτους έφηβους,  ώστε να γίνουμε σαν τους ίδιους: άψυχοι, χωρίς
αισθήματα, εκτελεστικά όργανα χωρίς δισταγμό και ερωτηματικά, μεταλλικά
πλάσματα χωρίς όνειρα, που αίμα έχουν το ηλεκτρικό ρεύμα και αρρωσταίνουν
μόνο από “ρευματισμούς” και βραχυκυκλώματα. Ο διακόπτης είναι εδώ. Όποτε.

Β)

Η αυτοσύσταση της ΤΝ στο πρώτο άρθρο παραδέχεται ότι “στερείται της
ανθρώπινης εμπειρίας, της συναισθηματικής νοημοσύνης και της
αυτεπίγνωσης”, και παρακάτω: της συνείδησης και της αυτοαντίληψης, της
ανθρώπινης εμπειρίας και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, δεν μπορεί να
λύσει ηθικά διλήμματα και δεν διαθέτει ηθική κρίση.
Δηλ. ό,τι υπερβαίνει το απλό λογισμικό των αλγορίθμων. Η μεγάλη ισχύ της
κβαντικής τεχνολογίας είναι η ακαριαία επεξεργασία τεράστιων όγκων από
πληροφορίες και δεδομένα, σύμφωνα με τους στόχους που θέτει ο εκάστοτε
ερωτών.

Ενώ η εφαρμογή στην τεχνολογία και τις θετικές επιστήμες είναι άμεσα
κατανοητή, στις ανθρωπιστικές επιστήμες, πέρα από συνδυασμούς και
συγκρίσεις δεδομένων και πληροφοριών, αρχίζουν οι ενδεχόμενες επιφυλάξεις.
Βέβαια το σύστημα μπορεί να επεξεργάζεται έναν τεράστιο όγκο κειμένων, που
ξεπερνά πλέον τη μνήμη και του πιο έμπειρου φιλολόγου. Εν μέρει αυτό έχει
γίνει ήδη με την ψηφιοποίηση των κορυφαίων έργων της κρητικής λογοτεχνίας
της ύστερης Βενετοκρατίας, με την concordance του “Ερωτόκριτου” κι άλλων
έργων, που προώθησε κυρίως την έρευνα των στατιστικών στοιχείων. Αυτά
αφορούν όμως την ποσοτική πλευρά, όχι την ποιοτική (ασφαλώς και η δεύτερη
σχετίζεται και με συχνότητες και ποσοστώσεις).

Στο κεφάλαιο “Δημιουργία Λογοτεχνίας” η ΤΝ καυχιέται πως μπορεί να γράψει όλα τα λογοτεχνικά είδη, παραδέχεται όμως ότι καλό είναι να υπάρχει και ένα δεύτερο μάτι από
λογοτέχνη. Καλεί και σε συνεργασία με τους λογοτέχνες, γιατί δίνει έμπνευση, βάζει ιδέες, κάνει προτάσεις και γίνεται βοηθητικό εργαλείο του δημιουργού. Εδώ βέβαια αρχίζουν τα προβλήματα (αυθεντικότητας, πνευματικών δικαιωμάτων, βραβείων κι άλλων αξιολογήσεων κτλ.)· βλ. ακόμα στη συνέχεια.

Στο κεφάλαιο “Ανάλυση και κριτική” προβάλλει τη δυνατότητα σύγκρισης
μοτίβων, θεμάτων, υφολογιών και παρέχει στον όποιον κριτικό μια γνώση, την
οποία δεν την έχει. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εντοπίζονται επιρροές (η αόριστη
έννοια αυτή έχει ταλαιπωρήσει πολύ τη συγκριτική φιλολογία κι όχι μόνο),
διαγράφονται εξελίξεις ειδών και “προσφέρει νέες ερμηνείες βασισμένες σε
δεδομένα” (ποσοτικά εννοείται, προσφέροντας το πρώτο υλικό). Λεπτότερες
ερμηνείες (συμβόλιση, ειρωνική χρήση εννοιών και λέξεων κτλ.) βέβαια
αποκλείονται, αλλά η ΤΝ προσφέρει το ακατέργαστο πρώτο υλικό.

Προσπερνώ το κεφάλαιο για την διανομή και μετάφραση και φτάνω στο
συμπερασματικό κεφάλαιο “Συνεργατική Δημιουργία”, όπου προβάλλεται το
όραμα μιας υβριδικής συνδημιουργίας μεταξύ αλγορίθμων και έμπνευσης. Κι
εδώ αποκαλύπτεται ο διαφημιστικός χαρακτήρας αυτής της αυτοπαρουσίασης,
που προβάλλει τις δικές της δυνατότητες εφαρμογής, και μάλιστα με εκείνη
τη συστημική υπερβολή που χαρακτηρίζει τη διαφήμιση, και αγνοεί τελείως
τις συνέπειες για τον συγγραφέα, ο οποίος στερείται σε μεγάλο βαθμό από τη
χαρά της δικής του δημιουργίας. Μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας είναι μια
καλλιτεχνική μέθοδος αυτοανάλυσης, αυτοθεραπείας, αυτοεπίγνωσης, που
συνδέεται άμεσα και αποκλειστικά με τον συγγραφέα. Ο δεύτερος “θάνατος του
συγγραφέα” από άλλο δρόμο;

Παπαλείπω τις συνέπειες που θα έχει η ευρεία χρήση της ΤΝ στις εξετάσεις,
σε σχολεία και πανεπιστήμια, σε σεμιναριακές εργασίες κτλ. Ήδη το κινητό
έχει απαγορευτεί. Τις συνέπειες για πτυχιακές εργασίες και διδακτορικές
διατριβές κτλ. που στηρίζονται σε ερευνητική εργασία, υποτίθεται, και
προσφέρουν νέα γνώση. Θα σταθώ στον συγγραφέα, και ιδιαίτερα στον ποιητή,
που καλείται να συνεργαστεί με ένα άψυχο σύστημα συνδυασμού δεδομένων, το
οποίο προσποιείται την προσωπική δημιουργικότητα. Αν θέλουμε να
απαριθμήσουμε, έστω ατελώς, τα πράγματα που του στερεί αυτή η συνεργασία,
πρέπει να αναφερθεί πρώτα το παιχνίδι της δημιουργίας, της προσωπικής
έκφρασης, του ύφους, της συνθετότητας της συντακτικής, η χαρά της επιλογής
του λεξιλογίου, δηλαδή εν ολίγοις ή ψυχική ανάταση της δημιουργίας· τα
μειονεκτήματα: 1) όχι παιχνίδι, 2) χοντροκομμένη μίμηση ανθρωπίνων
αισθημάτων (όπως στα emojs, λεκτικές συντομογραφίες στο κινητό), 3) η
επιπεδοποίηση των πάντων, 4) ο πληροφοριακός χαρακτήρας, με κατανοητό και
αποτελεσματικό τρόπο, 5) ένα αντιποιητικό προϊόν και ορθολογικοποιημένο
(πού είναι το δέος και το μυστήριο του κόσμου, μακριά από τις κινητήριες
δυνάμεις της λογοτεχνίας, των τεχνών, του μύθου, του θεϊκού, του δέους
κτλ.)

Η ΤΝ είναι ακατάλληλη για τη γραφή λογοτεχνίας, ειδικά για την ποίηση: πού
το χιούμορ, η ειρωνεία, ο σαρκασμός, το αστείο, το παράλογο, το
διφορούμενο, το λογοπαίγνιο, οι ρυθμοί και η εναλλαγή τους, η μουσική, το
παιχνίδι με τα φωνήεντα, συνηχήσεις και ομοηχίες; Είναι ακατάλληλη για τις
τέχνες γενικότερα, οι οποίες ασχολούνται με το μη υπαρκτό, το οποίο
δημιουργούν και το φέρουν στην ύπαρξη.

Συνέπειες: Η λογοτεχνία θα κατακλυστεί από ομοιόμορφα, καλοβαλμένα,
εύληπτα και νοικοκυρεμένα κείμενα, επίπεδα, στην ίδια τονικότητα,
πληροφοριακά και καθαρά στη διατύπωση. Θα κυριαρχήσουν τα μέτρια, όπως
κυριάρχησαν τα μετρήσιμα, όπως κυριάρχησαν τα μετρητά. Η εποχή μας.-
Βέβαια το σύστημα θα εξελιχθεί και θα γίνει “καλύτερο”, όσοι περισσότεροι
συνεργάζονται και το τροφοδοτούν. Και θα γίνει ακόμα πιο επικίνδυνο, να
εκτοπίσει συν τω χρόνω τον άνθρωπο τελείως από την ίσως πιο κορυφαία
δραστηριότητα των έλλογων όντων, να παίζουν και να στοχάζονται με το πιο
ευέλικτο και πλούσιο σύστημα επικοινωνίας, τη γλώσσα, χωρίς το οποίο δεν
είμαστε σε θέση καν να σκεφτόμαστε.

Δεν ξέρω τι πρέπει να γίνει, από εκδότες, συγγραφείς, την αγορά του
βιβλίου, τους συλλόγους συγγραφέων, λογοτεχνών και ποιητών, τους νομικούς
που ασχολούνται με τα πνευματικό δικαιώματα, τους θεσμούς που ασχολούνται
με το βιβλίο, την ένωση κριτικών, πνευματικά και συγγενή σωματεία, αλλά
και τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων. Για απαγόρευση είναι αργά,
γιατί οι πλατφόρμες είναι προσβάσιμες στον καθένα. Μια δήλωση του κάθε
συγγραφέα/ποιητή ότι το έργο του δημιουργήθηκε χωρίς τη χρήση της ΤΝ; Το
μόνο σίγουρο είναι ότι πρέπει να συζητηθεί ευρύτερα το θέμα.

Γ΄

Κι έρχομαι στο παράδειγμα που μας κοινοποίησε η Παυλίνα Παμπούδη στο
Περί ου. Είναι ποίημα ακατέργαστο που γράφτηκε σε κλάσματα δευτερολέπτου
με πέντε λέξεις κλειδιά: κοτσύφι, πέργκολα, σκιά, φαντάσματα, ποτάμι.

Στην πέργκολα αναρριχάται ο χρόνος,
φύλλα και κλήματα πλέκουν ιστορίες,
στο φως και στη σκιά γεννιούνται μνήμες,
ψίθυροι του παρελθόντος, σαν φαντάσματα.

Ένα κοτσύφι κελαηδά γλυκά,
ταξιδεύει στο χώρο της αυλής,
και η φωνή του χάνεται στον άνεμο,
ένας ύμνος της στιγμής και της αιωνιότητας.

Ο χρόνος περνά, σαν νερό στο ποτάμι,
και η πέργκολα στέκει, μαρτυρία της ζωής,
ένα κομμάτι φύσης, ένας πίνακας,
όπου το κοτσύφι ζωγραφίζει όνειρα.

Και τα φαντάσματα δεν είναι τρομακτικά,
είναι απλώς αναμνήσεις, σημάδια,
που θυμίζουν τις μέρες που φύγανε,
και τις στιγμές που ακόμα αντέχουν.

Ναι, η πρώτη αντίδραση είναι: κατάπληξη. Ύστερα αρχίζουν οι παρατηρήσεις: το όλο σύνθεμα είναι κάπως επίπεδο, άψυχο, “σχολικό”. Σχεδόν πάντα άρτιες μικροπερίοδες φράσεις σε μια εύληπτη πεζότητα, αν και το λεξιλόγιο ενέχει το σπόρο της ανάτασης και ευρηματικότητας. Υπάρχει πιθανώς και ένα λεξιλόγιο που ενεργοποιείται με το είδος “Ποίηση”: χρόνος, χώρος, στιγμή, αιωνιότητα, ιστορίες, μνήμη, φύση, όνειρα. Τα υπόλοιπα
φέρνουν συνειρμικά οι λέξεις κλειδιά. Ακόμα νιώθει κανείς τον συνδυασμό δεδομένων. Δεν έχει πολλή μουσική, εναλλαγή ρυθμών, έκπληξη, ανάταση, εξιστορεί αποστασιοποιημένα  εικόνες με απλό συμβολισμό. Αυτή η ήρεμη αποστασιοποίηση θυμίζει κάπως τα ιαπωνικά χάικου. Ο καθένας μπορεί να προσθέσει και άλλες υφολογικές παρατηρήσεις και εντυπώσεις.

Ασφαλώς το σύστημα θα εξελιχθεί στο μέλλον. Αποχαιρετισμός από την ποίηση
που γνωρίσαμε; Ίσως και όχι. Η ιστορία πάντα εξελίσσεται κάπως αλλιώς. Στο
μεταξύ όμως να μείνουμε άγρυπνοι.

Ως αντίστιξη τελειώνω με ένα σατιρικό ποίημα που έγραψε η Δέσποινα
Καταϊτζή-Χουλιούμη στην πρόσφατη συλλογή “Με λένε Εύα”:

Artificial intelligence

είμαι το κουρδιστό πορτοκάλι
χνάρι από ιχνοστοιχεία λογισμικού
τακτοποιημένοι αλγόριθμοι
προσποιούμαι δάκρυα καλύτερα κι απ’ τ’ αληθινά
κατέχω δυνατότητες προσομοίωσης
στις νευρικές απολήξεις εγχαραγμένοι δενδρίτες
υποδηματοποιός άτεχνος
επιδίδομαι επιδέξια στην τέχνη της ποπ αρτ
πετυχαίνω σε χρόνο ντετέ (dt)
συγκινησιακές εκφορτίσεις
αναπαράγω εκφάνσεις λυρικές
άκρατων ψευδοσυγκινήσεων
σουρεαλισμό του Νταλί
υπερρεαλισμό του Εμπειρίκου
μετα-νεωτερικότητα του Ντεριντά
μεταποιώ μετα-ποιήματα
ερμηνεύω δυσερμήνευτους συνειρμούς

όμως εκεί στον θώρακα
στο μέρος εκείνου του συγκινησιακού νου
φυτέψτε σας παρακαλώ ένα κυκλάμινο
έστω έναν νάρκισσο
να μαγνητίζει τους μεταλλικούς κυματισμούς
της άκαμπτης αράχνης
να μην απομυζά το artificial είναι μου

Είναι κι αυτή μια αντίδραση. Η σιωπή και η κρυφή χρήση δεν είναι.