Η συνάντηση, ύστερα από τους μήνες της καλοκαιρινής ραστώνης, έγινε στη Νέα Υόρκη στο καφέ Fillettes. O Τσαρλς καταφθάνει γκριζοπράσινος από τα νεύρα και την απουσία θαλασσινής αύρας, σε αντίθεση με την Νόρα η οποία ποζάρει ξεροψημένη με την απαραίτητη φούξια πασμίνα, αυτή τη φορά φορεμένη πάνω από την αναπόσπαστη κατάμαυρη αμφίεσή της, σαν παρεό.
Νόρα: Άργησες Τσαρλς!
Τσαρλς: Χα, κοίτα ποιος μιλάει! Όλο το καλοκαίρι σε ψάχνουμε, δεν απαντάς ούτε στα τηλέφωνα, ούτε στα μέιλ… Κατάφερες να εξοργίσεις μέχρι και τον Κριαράκη, τον άγιο αυτό άνθρωπο! Θέλει να διακόψει το πρότζεκτ, αισθάνεται εκτεθειμένος στο περιοδικό και στους αναγνώστες του. Επιπλέον, ποιος θα θυμάται τώρα το View Master μας; Είσαι τελείως ανεύθυνη, Νόρα, δεν συνειδητοποιείς ότι όταν κρατάει κανείς μια στήλη οφείλει να είναι συνεπής…
Νόρα: Ουφ τι νεύρα! Θα τους κάνουμε μωρέ να μας θυμηθούν, μην κλαις! Άκου, έχεις καιρό ακόμα να κάνεις λίγες μέρες διακοπές, είναι φανερό πως τις χρειάζεσαι. Είναι ένα νησάκι στην Ελλάδα…
Τσαρλς : Πφφφ. Και τι ‘ναι αυτό που φοράς; Στα beach bars νομίζεις ότι είσαι ακόμα;
Νόρα: Στόχος μου να υπογραμμίσω τον διάχυτο ερωτισμό του σημερινού θέματος. Έλα μωρό μου Τσαρλς, ξεκόλλα!
Τσαρλς: Χμ, ας αρχίσουμε λοιπόν… Οι δύο αυτοί ζωγράφοι είναι ιδιαίτερα ερωτικοί, με έναν όμως τελείως διαφορετικό τρόπο και με τελείως διαφορετικές συνέπειες στη ζωή και στην καριέρα τους. Να πούμε για την ιστορία ότι ο ερωτισμός βρίσκεται συνεχώς υπό διωγμόν – όχι από την αρχαιότητα βέβαια, αλλά από την έλευση του εβραιοχριστιανισμού και μετά.
Νόρα: Βρίσκεται συνεχώς πράγματι, είδα πώς αντέδρασες στο παρεό μου…
Τσαρλς: (συνεχίζει αγνοώντας επιδεικτικά το σχόλιο της Νόρας). Το θέμα μας λοιπόν σήμερα είναι ο ερωτισμός στην τέχνη του Σίλε και του Μπαλτύς. Για πες μας Νόρα, τι είναι ερωτισμός στην τέχνη- θα σε χρησιμοποιήσουμε σαν λεξικό.
(Η Νόρα, που ουδεμία πρόθεση έχει να εκτελέσει χρέη λεξικού, παραμένει σιωπηλή. Αναλαμβάνει ο Τσαρλς): Είναι ένας καινούριος όρος στην τέχνη – εμφανίσθηκε τον 20 αιώνα.
Νόρα: Αχά! Καλέ τι καινούριος; Ο ερωτισμός υπήρχε πάντα στη φύση!
Ο Τσαρλς συνεχίζει: Φυσικά. Είναι ό,τι έχει να κάνει με τον έρωτα. Οι άνθρωποι διεγείρονται, έχουν ορμές και αυτό το αποτυπώνουν στην τέχνη με έναν τρόπο θαυμαστό που μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και χυδαίος. Ο Jean-Jacques Pauvert, εκδότης ερωτικής λογοτεχνίας λέει πως αυτή προσβάλλει τα χρηστά ήθη, διεγείρει τον αισθησιασμό, αρνείται τις θεμελιώδεις αρχές της οικογενειακής και ατομικής ηθικής.
Νόρα: Μήπως να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα για το θέμα μας;
Τσαρλς: Ό,τι πείτε… Για να το πάρουμε χρονολογικά λοιπόν ξεκινάμε από τον Σίλε. Εδώ έχουμε έναν απελπισμένο ερωτισμό.
Νόρα: Που όμως μόνο χυδαίο δεν θα τον έλεγα. Είναι βέβαια ωμός, ειδικά στα σχέδιά του. Κάποια έργα του μπορούμε να τα αντιπαραβάλουμε με το «Μάθημα κιθάρας» του Μπαλτύς, πίνακα που θεωρήθηκε βλάσφημος και πορνογραφικός, επειδή κάποιοι θρησκόληπτοι ανακάλυψαν στη στάση των μοντέλων κοινά σημεία με την «Πιετά της Αβινιόν». Επανέρχομαι στον Έγκον όμως. Στις αρχές του 1910 τα έργα του Σίλε εξερευνούν εμμονικά το ανθρώπινο σώμα. Τα σχέδια, οι πίνακές του προχωρούν πολύ περισσότερο από τον συνηθισμένο ερωτισμό του γυμνού. Δεν διστάζει να καταπιαστεί με θέματα ταμπού για την εποχή – αυνανισμός, σεξ ανάμεσα σε γυναίκες, απεικόνιση γεννητικών οργάνων. Η γυμνότητα του Σίλε είναι αποστεωμένη, απεγνωσμένη, σφαδάζουσα, θνητή, απογυμνωμένη από κάθε κοινωνική αλλά και καλλιτεχνική σύμβαση.
Τσαρλς: Μπήκε φυλακή, έτσι δεν είναι;
Νόρα: Λοιπόν, να πώς έγινε: Ο Έγκον πήγε στο χωριό της μάνας του με την Ουόλι, ερωμένη και μοντέλο του. Εκείνη πόζαρε γυμνή στο εργαστήριο και στον κήπο. Σάλος στο χωριό – που κορυφώθηκε από το γεγονός ότι ο Σίλε μάζευε παιδάκια από το δρόμο για να τα ζωγραφίσει.
Τσαρλς: Ναι. Υπήρχε ένα ορφανοτροφείο εκεί, όπου φιλοξενούνταν παιδιά εγκαταλειμμένα. Εκείνος τα έπαιρνε και τα ζωγράφιζε. Το τι άλλο τα έκανε είναι ασαφές.
Νόρα: Να μου κάνεις τη χάρη να μην ρίχνεις σκιές σ’ αυτό τον μεγάλο καλλιτέχνη με τα απρόσεκτα σχόλιά σου. Ναι, η κατηγορία που του απαγγέλθηκε όμως ήταν βαριά. Κατηγορήθηκε για αποπλάνηση ανηλίκου. Έμεινε 24 ημέρες στη φυλακή. Δες όμως τι γράφει ο ίδιος γράφει στο ημερολόγιό του για τη δίκη και την καταδίκη του και μη βιάζεσαινα βγάλεις συμπεράσματα: «Η έρευνα προχώρησε με τρόπο άθλιο. Όμως εγώ βαρύνομαι για πράγματα ανείπωτα. Με τιμωρούν φρικτά χωρίς τιμωρία. Στο δικαστήριο ο δικαστής, φορώντας τη δικαστική τήβεννο έκαψε αργά, τελετουργικά ένα από τα κατασχεμένα σχέδιά μου, εκείνο που κρεμόταν στο υπνοδωμάτιό μου! Αuto da fe! Savanorola! Ιερά εξέταση! Μεσαίωνας! Ευνουχισμός. Υποκρισία. Ας πάνε τότε στα μουσεία να κάνουν κομματάκια έργα μνημειώδη. Όποιος αρνείται το σεξ είναι βρομερός, είναι κατάπτυστος, αμαυρώνει με τον χειρότερο τρόπο τους ίδιους τους γονείς που τον γέννησαν».
Νομίζω ότι αυτά του τα λόγια αποκαλύπτουν τον αληθινό Σίλε, τον καλλιτέχνη! Και στο σημείο αυτό θεωρώ απαραίτητο να κάνω μια μικρή παρένθεση στην ιστορία του Σίλε. Πρέπει να δούμε πώς προέκυψε ο έντονος και αντισυμβατικός ερωτισμός που τον χαρακτηρίζει. Γιατί ο Σίλε ήταν και στη ζωή του ελευθέριος, ένας λιμπερτίνος της εποχής. Ο Έγκον Σίλε έχασε τον πατέρα του όταν ήταν 14 ετών. Σιδηροδρομικός υπάλληλος ήταν ο Καρλ Λούντβιχ Σίλε, ένας έντιμος εργαζόμενος. Η οικογένεια έμενε πάνω από το φυλάκιο. Όμως ο πατέρας, όπως πολλοί άντρες εκείνη την εποχή, σύχναζε στα πορνεία. Με συνέπεια να πάθει σύφιλη και να τρελαθεί. Ο μικρός Έγκον ήταν αυτός που τον φρόντισε. Υπάρχει ένας πίνακας με τον τίτλο Οι δύο ερημίτες που απεικονίζει το παιδί με τον μπαμπά του – είναι και οι δυο δαφνοστεφανωμένοι. Αυτή η αντιστροφή ρόλων, η φροντίδα του παιδιού προς τον πατέρα, δημιουργεί αναμφίβολα μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στους δυο. Αυτή είναι και η ουσία, εκεί βρίσκεται η βαθιά πηγή της τέχνης του Έγκον Σίλε. Η οδύνη, το πένθος αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου πάντα, η απαρχή της τέχνης του, ο λόγος που ο καλλιτέχνης αυτός έδωσε στον ερωτισμό μια τόσο κεφαλαιώδη θέση. Η αδελφή του εξηγεί ότι η μανιασμένη ανάγκη του για τον έρωτα προέρχεται από το φόβο. Από την ανάγκη του να ξορκίσει το φόβο της αρρώστιας και του θανάτου. Ήταν η νέμεσις, αλλά και η σωτηρία του.
Τσαρλς: Δεν έζησε πολύ.
Νόρα: Πέθανε μόλις 28 χρονών, ήταν ο νεώτερος που μπήκε στην Ακαδημία Τεχνών της Βιέννης. Ο Κλιμτ αναγνώρισε το ταλέντο του κι έτσι ο Σίλε λίγο πριν πεθάνει βρέθηκε στο αποκορύφωμα της καριέρας του. Αποτελεί μέλος της βιενέζικης Secession (Wiener Secession), ενός κινήματος τόσο φιλοσοφικού όσο και αισθητικού, που αντιτίθεται σε οποιονδήποτε ακαδημαϊσμό. Χωρίς ένα μόνο συγκεκριμένο στυλ, περιλαμβάνει εικαστικούς και αρχιτέκτονες με καθαρά «διακοσμητικά» στοιχεία.
Τσαρλς: Αν το έργο είναι ο άνθρωπος, στην περίπτωση του Σίλε αυτό φαίνεται να ισχύει.
Νόρα: Ναι, ό,τι έκανε το έκανε για βαθύτερους λόγους. Γνώμη μου είναι ότι γενικώς, όπου και να κοιτάξεις, πίσω από έναν πολύ έντονο ερωτισμό υπάρχει μια τραγωδία, ένα συναισθηματικό έλλειμμα που εντέλει εκφράζεται με τον τρόπο αυτόν.
Τσαρλς: Για να προχωρήσουμε στο αντίπαλο δέος, θα έλεγα πως ο απεγνωσμένος ερωτισμός του Σίλε καμία σχέση δεν έχει με εκείνον του Μπαλτύς. Ο Μπαλτύς είναι εγκεφαλικός. Προμελετημένος.
Νόρα: Διαστροφικός…
Τσαρλς: Η οικογενειακή του ιστορία μαρτυρά ότι είναι μέλος του κατεστημένου – κοινωνικού, καλλιτεχνικού, επαγγελματικού. Υπήρξε φίλος του Καμύ και του Ζαν Λουί Μπαρώ.
Νόρα: Και θα ξέρεις ασφαλώς το σκάνδαλο που ξέσπασε το 1961, όταν ο Αντρέ Μαλρώ, συγγραφέας και υπουργός πολιτισμού της κυβέρνησης Ντε Γκολ, θέτει τον Μπαλτύς επικεφαλής της ανάπλασης και αναγέννησης της βίλας των Μεδίκων. Και εκεί αρχίζουν να δίνονται πολυτελείς δεξιώσεις όπου σύχναζαν προσωπικότητες όπως ο Φελίνι, ο Βισκόντι, η Μόνικα Βίτι, η Σοφία Λόρεν, ο Αλμπέρτο Μοράβια, μέχρι και ο πρόεδρος της Φίατ, Ανιέλι.
Τσαρλς: Και ενώ ο Σίλε δεν έχει καμία άκρη, δεν είναι μέλος καμίας ελίτ (απλώς βρίσκει καταφύγιο και υποστήριξη στον Κλιμτ), ο Μπαλτύς από πολύ μικρός κινείται στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Ο Ρίλκε ήταν εραστής της μητέρας του και μάλιστα τον βοήθησε να γράψει το βιβλιαράκι για τον Μιτσού, τον γάτο του που έχασε.
Νόρα: Στο περιβάλλον του έθαλλε η τέχνη, όλα τα είδη της τέχνης, και εκείνος, προστατευμένος μέσα σε αυτό και χωρίς οικονομικά προβλήματα, ήταν ένας από τους ελάχιστους εν ζωή ζωγράφους που έργα τους κρέμονταν στο Λούβρο. Στην κηδεία του παραβρέθηκαν πρωθυπουργοί και ροκ σταρ.
Τσαρλς: Για τελείως διαφορετικούς λόγους από τον Σίλε, ζωγραφίζει και αυτός πολύ προκλητικά. Το 1934, 10 χρόνια μετά το πρώτο μανιφέστο του σουρεαλισμού, ο Μπαλτύς ζωγραφίζει έναν πίνακα μάλλον νεοκλασικιστικό, με τίτλο «Ο δρόμος». Ο πίνακας αυτός αγοράστηκε από έναν αμερικανό συλλέκτη που δεν μπόρεσε να τον παρουσιάσει πουθενά. Με τα πολλά, εκτέθηκε σε μια γκαλερί, ξεχωριστά όμως από τους άλλους πίνακες και σε ειδική αίθουσα.
Νόρα: Να ακούσουμε γιατί.
Τσαρλς: «Ο δρόμος» απεικονίζει ένα βιασμό. Δες προσεκτικά. Ένας άνδρας αρπάζει ένα κοριτσάκι με κοντό φόρεμα. Ένας νεαρός βάζει χέρι σε μια ώριμη κυρία και τρώει ένα χαστούκι. Έχει μια κίνηση αυτός ο πίνακας ενώ φαινομενικά δείχνει στατικός. Σαν κινούμενο σχέδιο –παγωμένο.
Νόρα: Σε έναν άλλο πίνακα η Αλίκη (από την χώρα εκείνη των θαυμάτων) έχει το πόδι ανεβασμένο πάνω στην καρέκλα. Το ένα στήθος ξεφεύγει έξω από το φόρεμα. Το κορίτσι ακουμπάει το πόδι στην καρέκλα για να δείξει…
Τσαρλς: Να πούμε πώς λέγεται αυτό που δείχνει;
Νόρα: ‘’Σε πλήρη άνθιση’’.
Τσαρλς: Τον 17ο αιώνα, όταν επικρατούσε ο απόλυτος πουριτανισμός, το αιδοίο ονομαζόταν «Το λουλούδι της σάρκας». Μια άλλη μεταφορά ήταν «Η τρύπα της σκέψης». «Η κοιλάδα με τους ροδώνες» του Εγγονόπουλου από εκεί εμπνέεται. Ο Μπαλτύς λοιπόν δεν θέλει να ζωγραφίσει τίποτα άλλο παρά μόνο την ‘τρύπα της σκέψης’. Στους πίνακές του απεικονίζει κορίτσια που, ενώ έχουν μορφή ρεαλιστική, βρίσκονται σε μια ονειρώδη κατάσταση λαγνείας. Να σημειώσω ότι αντλεί θέματα από μεγάλα λογοτεχνικά έργα – Έμιλι Μπροντέ, τα γραπτά και τις φωτογραφίες του Λούις Κάρολ. Από πίνακες του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα, του Ζερικώ, του Ενγκρ, του Γκόγια, του Σεζάν. Η τεχνική του είναι κατά βάση κλασική. Έχει επηρεαστεί από προ-αναγεννησιακούς ζωγράφους, ακόμα και από τοιχογραφίες της Πομπηίας, σε κάποια όμως έργα του διακρίνουμε νύξεις από σύγχρονους σουρεαλιστές, όπως ο Ντε Κίρικο. Να σημειώσουμε επίσης πως σύγχρονοι καλλιτέχνες έχουν επηρεαστεί από τον Μπαλτύς, για παράδειγμα ο Λαρς φον Τρίαρ στη «Νυμφομάνια».
Nόρα: Κλείνοντας, ας αποκαλύψουμε στους αναγνώστες μας το λόγο που για τη συνάντηση αυτή επιλέξαμε τη Νέα Υόρκη. Ο λόγος αυτός σημαδεύει, υπογραμμίζει και το ίδιο το θέμα μας: Λιγότερο από ένα χρόνο πριν, τον Δεκέμβριο του 2017, ο πίνακας του Μπαλτύς με τίτλο Η Τερέζ ονειρεύεται, που αποτελεί μόνιμο έκθεμα του ΜΕΤ, βρέθηκε στο επίκεντρο ενός μεγάλου σκανδάλου. Στο αποκορύφωμα του κινήματος #MeToo η φιλότεχνος κυρία Μία Μέριλ άρχισε να μαζεύει υπογραφές με αίτημα είτε να κατέβει ο πίνακας είτε να προστεθεί μια επιγραφή που να λέει: «Κάποιοι επισκέπτες ενδέχεται να ενοχληθούν από το συγκεκριμένο έργο». Το εντυπωσιακό είναι ότι συγκεντρώθηκαν 11.500 υπογραφές! Το επιχείρημα της εν λόγω κυρίας ήταν ότι ο πίνακας είναι ηδονοβλεπτικός και προωθεί, εκμεταλλεύεται την όποια παιδική σεξουαλικότητα. Πρόκειται για έναν από τους αγαπημένους μου πίνακες του Μπαλτύς. Είναι αισθητικά άψογος – χρώματα, μορφή, έκφραση, στάση. Πώς να εναντιωθείς σε ένα τέτοιο έργο τέχνης; Ο κύριος Κοσλόβσκι είναι μάστορας μεγάλος και ασφαλώς ένας παμπόνηρος πορνόγερος. Ωστόσο η ιστορία αυτή μου θυμίζει τη γιαγιά μου που πάντα με συμβούλευε να προσέχω πώς κάθομαι για να μην φαίνεται το βρακάκι μου. Άποψή μου είναι ότι παρόμοιες «συμβουλές» και «κινήματα», πέρα από την ανησυχία που εκφράζουν για την παιδική κακοποίηση (υπαρκτή και απόλυτα – κατηγορηματικά και οριστικά! – καταδικαστέα), ενδέχεται να κρύβουν φόβο για την εφηβική σεξουαλικότητα. Η εφηβική σεξουαλικότητα είναι θηριώδης, κανείς μας δεν μπορεί να το αρνηθεί. Η γυναικεία σεξουαλικότητα τρομάζει ακόμα και στις μέρες μας – ίσως μάλιστα περισσότερο στις μέρες μας, σε αυτή την εποχή του νέο-πουριτανισμού.
Τσαρλς: Όμως, στόχος της τέχνης δεν είναι να καθησυχάζει. Στόχος της είναι να αφυπνίζει. Αν θέλουμε κάτι που να γαληνεύει την ψυχή υπάρχουν και οι αγιογραφίες (διαφόρων ειδών) – μολονότι και αυτές, καμιά φορά, συνταράσσουν. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα, που ίσως κάποτε μας απασχολήσει.
Νόρα: Για την ιστορία να πω ότι το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης δεν κατέβασε τον πίνακα, ούτε πρόσθεσε την επιγραφή – που από μόνη της θα χαρακτήριζε τον πίνακα, θα ωθούσε στην ουσία τους επισκέπτες να τον δουν με ένα και μόνο συγκεκριμένο τρόπο, με την Τερέζα δηλαδή σαν ένα σεξουαλικό αντικείμενο. Εγώ πάντως, και πάρα πολλοί μαζί με μένα, βλέπουμε έναν υπέροχο πίνακα ενός ιδιοφυούς ζωγράφου. Η Τερέζα ονειρεύεται, όπως όλοι οι έφηβοι.
Η σεξουαλικότητα είναι στη φύση του ανθρώπου. Και η τέχνη αγαπά να την εξερευνά.
