Τους πρώτους ερωτικούς στίχους θα πρέπει να τους διατύπωσε ο πρωτόπλαστος Αδάμ, όταν είδε την Εύα που έπλασε ο θεός για χάρη του γιατί έκρινε ότι «ου καλόν είναι τον άνθρωπον μόνον». Γεμάτος θαυμασμό για την Εύα αναφώνησε «τούτο νυν οστούν εκ των οστέων μου και σαρξ εκ της σαρκός μου…ένεκεν τούτου καταλείψει άνθρωπος τον πατέρα αυτού και την μητέρα και προσκολληθήσεται προς την γυναίκα αυτού και έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν». Λόγια του Αδάμ που εκφράζουν τον θαυμασμό του άνδρα προς τη γυναίκα. Αυτό το στοιχείο άλλωστε, ο θαυμασμός, που οδηγεί σε σύζευξη ψυχών και μέθεξη κορμιών, είναι και το κυρίαρχο στοιχείο του Έρωτα.
Αν λοιπόν ακολουθήσουμε τον μύθο, οι πρώτοι στίχοι στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας είναι ερωτικοί. Ο Έρωτας άλλωστε είναι το κυρίαρχο θέμα στην ποίηση όλων των χωρών κάθε εποχής. Το διϊστορικό corpus της ερωτικής ποίησης του Δυτικού, αλλά και του Ανατολικού πολιτισμού είναι γνωστό σε γενικές γραμμές από μελέτες και ανθολογίες. Όμως, αφού ανήκουμε στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου θα ήθελα να πω ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερωτική ποίηση από την αρχαία Αίγυπτο, η οποία γράφτηκε στα «ιερογλυφικά» και το ερωτικό της ρίγος έμεινε για πολλούς αιώνες άγνωστο μέχρις ότου η σκαπάνη του δυτικού πολιτισμού το έφερε στην επιφάνεια. Οι κυριότεροι πάπυροι που διαφύλαξαν ερωτικά ποιήματα από την αρχαία Αίγυπτο είναι: ο «πάπυρος Harris 500» (χρονολογείται γύρω στα 1400 π.Χ.), ο «πάπυρος του Τουρίνου» (χρονολογείαι γύρω στα 1200 π.Χ.) και ο «πάπυρος του Chester Beatty» (Βρετανικό Μουσείο) και το «κεραμικό Ostrakon Nr. 25218» (Μουσείο Καΐρου). Όλα τα ποιήματα των παραπάνω πηγών ανήκουν στην περίοδο 1567-1085 π.Χ. , εποχή δηλαδή του Νεότερου Βασιλείου. Με βάση αυτό το υλικό των παπύρων επιχειρήθηκαν αρκετές μεταφράσεις σε σύγχρονες Ευρωπαϊκές γλώσσες.
Για τις ανάγκες αυτού του άρθρου προσφεύγω κυρίως στο έργο των Ezra Pound-Noel Stock, Ερωτική ποίηση από την αρχαία Αίγυπτο (Εκδ. Ερατώ, Αθήνα 1995), σε μετάφραση του Φώτη Τερζάκη, το οποίο περιέχει ικανοποιητικό αριθμό ερωτικών ποιημάτων. Απ’ ό,τι διαβάζω, τα ποιήματα αυτά παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά σε ολοκληρωμένη μορφή από τον Yanni Scheiwiller στο Μιλάνο το 1957 σε ιταλική γλώσσα κι απ’ αυτή τη μετάφραση ο Έζρα Πάουντ επιχείρησε κάποιες μεταφράσεις στα αγγλικά, που, μετά τον θάνατό του, τις συνέχισε και τις ολοκλήρωσε ο Νόελ Στοκ στο Λονδίνο στα 1963.
Διαβάζοντας απ’ αυτό το βιβλίο των μεταφράσεων (μεταγραφών στην ουσία) ποιήματα, καθώς επίσης και από αποσπασματικές μεταφραστικές προσπάθειες δυο-τριών άλλων Ελλήνων, καταλαβαίνω αμέσως πως πρόκειται για μια λιτή και τρυφερή ποίηση. Και όπως βλέποντας από παιδί τον χάρτη της Αιγύπτου θεωρούσα ότι, λόγω του επίπεδου χαρακτήρα της μορφολογίας του εδάφους της, όλα φαίνονται καθαρά από τη μια μεριά ως την άλλη, έτσι και τώρα θεωρώ ότι στα ποιήματα αυτά όλα φαίνονται καθαρά: αισθήματα, σκέψεις, καταστάσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο αναγνώστης δεν συναντά κάποιες δυσκολίες κατανόησής τους, αλλά οι κυριότερες απ’ αυτές σχετίζονται με τοπωνύμια και αναφορές σε άγνωστες εν πολλοίς σήμερα θεότητες. Κάποιες ακόμη δυσκολίες δημιουργούν ορισμένες εκφράσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε παρανοήσεις, όπως π.χ. η έκφραση «αδελφός», «αδελφή» (πβλ. την έκφραση «αδελφιδός» από το «Άσμα ασμάτων» του Σολομώντος) που απευθύνουν μεταξύ τους οι εραστές.
Είμαι η πρώτη σου αδελφή
Και είσαι για μένα ο κήπος,
όπου φύτεψα άνθη και μυρωδάτη χλόη.
Αδελφέ μου αγαπημένε μου
Η καρδιά μου συμμερίζεται τον έρωτά σου…
Θα φθάσω στη Μέμφι και θα πω στον Φθα τον κύριο της δικαιοσύνης
«Δος μου την αδελφή μου αυτή τη νύχτα”.
(μετάφρ. Δ. Τσινικόπουλου)
Αυτό όμως δεν πρέπει να εκληφθεί ότι σχετίζονται με σαρκικούς έρωτες συγγενών α΄ βαθμού, σε αιμομικτικές σχέσεις, αλλά πρέπει να θεωρηθεί σαν απήχηση της μακρινής ενδογαμίας από την οποία όλοι προήλθαμε και ίσως ακόμη σαν απομίμηση του θεϊκού ζευγαριού Όσιρι και Ίσιδας της αιγυπτιακής μυθολογίας. Μόνο ο γάμος μεταξύ των Φαραώ και των αδελφών τους επιτρεπόταν και θεωρούνταν κάτι φυσικό και μάλιστα αναγκαίο, αφού ο Φαραώ λατρευόταν ως θεός και έπρεπε να διατηρήσει καθαρόαιμους θείους απογόνους.
Άλλες δυσκολίες που είναι πιθανόν να συναντήσει ο αναγνώστης είναι όσες σχετίζονται με τους ρόλους των δύο φύλων μέσα στο δεδομένο κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο. Πολλοί στίχοι αφήνουν καθαρά να φανεί μια μορφή ανδρικής πολυγαμίας, μια πρακτική που επικράτησε αργότερα σε μουσουλμανικούς λαούς και όχι μόνο:
Τότε άφησε τον κόσμο να μάθει
ότι είμαι η πρώτη ανάμεσα στις γυναίκες του
κι η καρδιά μου δεν θλίβεται πια.
Ωστόσο σε κανένα ποίημα δεν βρίσκουμε κάποια μαρτυρία για εγκλεισμό και ανελευθερία της γυναίκας, πρακτικές που εφαρμόζονται συνήθως σε πατριαρχικές κοινωνίες. Αντίθετα μάλιστα, η γυναίκα στην αιγυπτιακή κοινωνία εμφανίζεται να έχει ανενδοίαστο δικαίωμα ερωτικών επιλογών και να γίνεται κύριος του ερωτικού παιχνιδιού, όπως και ο άνδρας:
Είναι συλλέκτρια ανδρών.
Ακριβής, σαν συλλέκτης των φόρων που με το λάσο του
κυνηγά την αγελάδα του φτωχού κτηματία.
Με κάρφωσε με τα μάτια της
με νάρκωσε με τ’ άρωμά της
θηλιά μου έριξε στο τέλος τα μαύρα της μακριά μαλλιά.
Για την κατανόηση αυτής της ερωτικής συμπεριφοράς της Αιγυπτίας γυναίκας πρέπει να λάβουμε υπόψη μας την παλαιότερη μητροκεντρική οργάνωση της οικογένειας της οποίας η μνήμη έφτανε μάλλον ισχυρή σ’ αυτή την εποχή (16ος-11ος αι. π.Χ.) και της παρείχε κάποια κοινωνικά προνόμια. Όπως και να έχει η θέση της γυναίκας, όπως εμφανίζεται σ’ αυτή την ποίηση, βρίσκεται σε υψηλότερο επίπεδο από εκείνη που κατείχε στις άλλες μεσογειακές κοινωνίες και οπωσδήποτε πολύ υψηλότερη από εκείνη της κλασικής Ελλάδας. Όλ’ αυτά αποτελούν ασφαλώς ισχυρές ενδείξεις για την αναπτυγμένη αστική ζωή στις μεγάλες πόλεις της Αιγύπτου στην περίοδο του Νεότερου Βασιλείου.
Αν ξεπεράσει κανείς αυτές τις δυσκολίες διαβάζοντας ποιήματα από την αρχαία Αίγυπτο, μπορεί να βρεθεί με τη φαντασία του σ’ αυτό τον μακρινό για μας κόσμο. Να παρακολουθήσει τα μονοπάτια που περπάτησαν οι εραστές για να συναντήσουν ο ένας τον άλλο, να ψυχογραφήσει την ερωτευμένη κόρη και τον απογοητευμένο εραστή, τον άπιστο σύζυγο, την εγκαταλειμμένη γυναίκα, να ξεδιπλώσει το ερωτικό παιχνίδι που με κάποιες διαφοροποιήσεις τόσους αιώνες παίζεται μέχρι σήμερα. Και αξίζει να παρατηρήσει κανείς σ’ αυτή την ποίηση τον τρόπο που προσεγγίζεται το ερωτικό γεγονός μέσα από ένα βίωμα, που είναι χαμένο για τη δυτική ποιητική εμπειρία. Είναι το «βίωμα, στο πλαίσιο του οποίου ο σαρκικός πόθος και η εξατομικευμένη προσωπική έλξη δεν φαίνεται να έχουν ακόμη διαχωριστεί» (Φ. Τερζάκης):
Αγαπημένη, μόνο εσύ, δεν υπάρχει στον κόσμο άλλη
πιο αγαπημένη ανάμεσα σ’ όλες τις γυναίκες, λαμπρή, τέλεια,
έν’ αστέρι στην κορυφογραμμή του καινούργιου χρόνου…
Τα χείλη της μαγεία,
ο λαιμός της, το ζυγιασμένο ύψος
κι’ ένα θαύμα τα στήθη της·
Λαμπυρίζουν τα μαλλιά της σαν λάπις λαζούλι (Ο πιο πολύτιμος λίθος των αρχαίων Αιγυπτίων).
Σκαλισμένες οι λαγόνες της όπως θα ‘πρεπε
τα πόδια της δεν τα συναγωνίζεται καμιά ομορφιά.
Επανέρχομαι: Μπορεί ο αναγνώστης κυρίως να απολαύσει ποιήματα που διαθέτουν λιτότητα, αμεσότητα, τρυφερότητα και ανεπιτήδευτους στίχους που διαρθρώνονται συνήθως σε διαλόγους στους οποίους ο άνδρας και η γυναίκα μιλούν εναλλάξ και εκφράζουν τον έρωτά τους με θερμά λόγια σ’ ένα ποιητικό λόγο γεμάτο από εικόνες, παρομοιώσεις, μεταφορές και λυρική έκφραση. Κι «ενώ οι στίχοι δεν μπορούν σε καμιά περίπτωση να θεωρηθούν τολμηροί, ωστόσο τα λόγια των γυναικών, ιδιαίτερα, αποκαλύπτουν την ελευθεριότητα της έκφρασης του γυναικείου φύλου, αλλά και την ελευθεριότητα στη σύναψη σχέσεων, γεγονός που απεικονίζεται σε τοιχογραφίες των θηβαϊκών τάφων, όπου εμφανίζονται γυναίκες να χορεύουν ελεύθερα και να τραγουδούν, παίζοντας ρόλο πρωταγωνιστή στα γλέντια, και όχι κομπάρσου, θέμα που μνημονεύει ακόμα και ο πατέρας της ιστορίας, ο Ηρόδοτος» (Δ. Τσινικόπουλος). Για καλύτερη κατανόηση της θέσης της γυναίκας στην αιγυπτιακή κοινωνία εκείνης της εποχής μπορούμε να σκεφτούμε την παρόμοια θέση της γυναίκας στην γνωστή σε μας Μινωική κοινωνία της ίδιας χρονικής περιόδου.
Τελειώνοντας, αφήνω τα φιλολογικά σχόλια για να παραθέσω ένα-δυο ακόμη ποιητικά αποσπάσματα που δικαιώνουν την έκπληξη και την ευχαρίστηση όσων ασχολήθηκαν με την μετάφραση-μεταγραφή αυτών των ποιημάτων, τα οποία και σήμερα ακόμη μπορούν να αποτελέσουν μια πλατφόρμα και για τα δικά μας ποιήματα:
Τίποτα, τίποτα δεν μπορεί να με κρατήσει μακριά από την αγάπη μου
που στέκεται στην απέναντι όχθη.
Ούτε ακόμα κι αυτός ο γερο-κροκόδειλος
εκεί, στην αμμουδερή πλευρά ανάμεσά μας
μπορεί να μας χωρίσει.
Θα πάω, κι ας είναι αυτός εκεί,
πάνω στο κύμα θα βαδίσω.
Να, η αγάπη κυλάει μέσα στα νερά,
κάνοντας στέρεη γη τα κύματα
για να πατήσω.
(μετάφρ. Φ. Τερζάκης)
Θαρρώ πως βρίσκομαι σε χώρα ευωδιασμένη από λιβάνι
«Όταν τη φιλώ, τα χείλη της ανοίγουν
Κι εγώ ευφραίνομαι όπως σαν πίνω μπίρα.
«Ας ήμουν η μαύρη σκλάβα που την περιποιείται,
Θα μπορούσα έτσι να βλέπω ολόκληρο το σώμα της».
(μετάφρ. Ρίτα Μπούμη-Παπά)
Έλα σαν τη γαζέλα της ερήμου
Τρέχοντας μ’ ελιγμούς, με βιάση νευρική
πατώντας και ξαναπατώντας το ίδιο ίχνος
με τον τρόμο των σκυλιών που ουρλιάζουνε
και του κυνηγού.
Κι όμως δεν την προδίδει η αντοχή της
και χύνεται σε κούρσα ξέφρενη
με το μάτι σταθερά στον κρυψώνα.
( μετάφρ. Φ. Τερζάκης)
Όσο κι αν η ιστορία της μετάφρασης-μεταγραφής τους από την ιδεογραμμική γραφή σε φωνητικές διαδοχικά γλώσσες έχει εν πολλοίς διαφοροποιήσει το αρχικό κείμενο, μας επιτρέπει όμως να ακολουθήσουμε τα μονοπάτια των ερωτικών συντρόφων, να ζωντανέψουμε, έστω και περιορισμένα, το ερωτικό παιχνίδι των αρχαίων Αιγυπτίων εκείνης της εποχής.
