Τον περασμένο Φεβρουάριο το έτος 2020, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Αντώνη Σαμαράκη (1919- 2003), ανακηρύχτηκε επίσημα ως Έτος αφιερωμένο στον συγγραφέα που με το έργο του άφησε τη σφραγίδα του όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και στην ελληνική και παγκόσμια κοινωνία. Στον συγγραφέα που με «Το λάθος» του απέσπασε τόσα βραβεία στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Βαθύτατα ανθρωπιστής, υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με πνεύμα ανήσυχο και με μεγάλη αγάπη και σεβασμό για τους νέους. Είχε μάλιστα και την ιδέα δημιουργίας της Βουλής των Εφήβων. Υπήρξε επίσης πρεσβευτής καλής θέλησης της UNICEF για τα παιδιά του κόσμου.
Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει διαμορφώσει ένα κάποιο πλαίσιο εκδηλώσεων και δράσεων για τη ζωή και το έργο τού τόσο πολυδιαβασμένου και πολυμεταφρασμένου συγγραφέα. Η πανδημία όμως δεν επέτρεψε μέχρι τώρα τουλάχιστον να γίνουν πολλές σχετικές εκδηλώσεις. Σε κάποια περίοδο μόνο εν μέσω πανδημίας, για μικρό χρονικό διάστημα, είχε παρουσιαστεί μια σειρά από ολιγόλεπτα βίντεο, με τίτλο «Μιλώντας για τον Αντώνη Σαμαράκη». Ας ευχηθούμε να συνεχιστούν αυτές οι εκδηλώσεις το Φθινόπωρο.
Ωστόσο, επειδή πλησιάζει η 17η επέτειος του θανάτου του (8 Αυγούστου 2020), ας υπενθυμίσουμε ότι ο Σαμαράκης εμφανίστηκε επισήμως στα ελληνικά γράμματα με τη συλλογή διηγημάτων του Ζητείται Ελπίς, στο οποίο ο συγγραφέας με απλά και λιτά μέσα μας παρουσιάζει την εικόνα του μεταπολεμικού κόσμου που βρίσκεται κάτω από την απειλή ενός καινούργιου πολέμου και που αισθάνεται απογυμνωμένος από ιδεολογικούς προσανατολισμούς, πίστη και ελπίδα.
Στον ίδιο αυτό κόσμο θα κινηθεί και με το επόμενο πεζό του, το μυθιστόρημα «Σήμα κινδύνου», (1959). Πρόκειται για ένα υπαρξιακό θρίλερ στο οποίο ο Δράκος, ήρωας και αφηγητής του συγγραφέα, εκφράζει την κοινωνιολογία της εξέγερσης ενάντια σε κάθε τι που οδηγεί την ανθρωπότητα στην καταστροφή (πυρηνικός όλεθρος, πείνα κ.ά). Αρνείται να πνίξει μέσα στους φόβους και τα ψεύδη την έσχατη αγιότητα: την Ανησυχία του. Ο υπαριθμόν 1 κίνδυνος είναι να σβήσει στις καρδιές των ανθρώπων η Αγία Ανησυχία. Κάποιος πρέπει να τραβήξει το σήμα κινδύνου και κανείς άλλος δεν θα το κάνει στη θέση του.
Δύο χρόνια αργότερα παρουσίασε ένα τόμο με διηγήματα υπό τον τίτλο Αρνούμαι. Στα διηγήματα αυτά ο Σαμαράκης ζώντας στον μεταπολεμικό εφιαλτικό κόσμο, με προδομένες ελπίδες και προδιαγεγραμμένο μέλλον, που βυθίζει τον άνθρωπο στην απελπισία, αρνείται να απελπιστεί.
Όμως το έργο που καταξίωσε παγκόσμια τον Σαμαράκη είναι «Το Λάθος» που εξέδωσε το 1965 σε μια δύσκολη πολιτική για την Ελλάδα περίοδο( «Ιουλιανά», «Αποστασία»). «Το κύριο θέμα του έργου είναι «το λάθος» της αδυσώπητης εξουσίας που δεν υπολόγισε τον ανθρώπινο παράγοντα, δεν στάθμισε με ακρίβεια τις σχέσεις θύτη και θύματος και τις ψυχολογικές διεργασίες που κάποτε συντελούνται, με αποτέλεσμα να ανατραπούν όλοι οι ψυχροί υπολογισμοί και σχεδιασμοί του δυνάστη». Το Καθεστώς είναι άτεγκτος μηχανισμός εξόντωσης κάθε πολίτη που θεωρείται ύποπτος συνωμοσίας εναντίον του. Μια στιγμή όμως βαθιάς ανθρώπινης επικοινωνίας ανάμεσα στον ύποπτο για συνωμοσία πολίτη και στον πράκτορα της Ασφάλειας φτάνει για να γίνει «το λάθος» και να βραχυκυκλώσει το Καθεστωτικό Σχέδιο εξόντωσής του.
Τρεις ακόμη συλλογές διηγημάτων: Η ζούγκλα,(1966), Το διαβατήριο (1975) και Η κόντρα (1992) κινούνται στο κλίμα των προηγούμενων αφηγημάτων.
Αυτά είναι τα βιβλία του Σαμαράκη που τον ανέδειξαν σε σπουδαιότατο πεζογράφο και του έδωσαν διεθνή φήμη, αφού το έργο του μεταφράστηκε σε πάνω από 35 γλώσσες. Προτού όμως κλείσω αυτό το μικρό σημείωμα, θα ήθελα να πω ότι πριν κατασταλλάξει ο Σαμαράκης στην πεζογραφία ασχολήθηκε όντας νέος με την ποίηση. Από τα 1933 άρχισε να στέλνει ποιήματα στα περιοδικά της εποχής: «Ξεκίνημα», «Νέα Εστία», «Νεοελληνικά Γράμματα», «Ακτίνες» κ.ά. Μέσα σ’ αυτά τα ποιήματα, που έγραψε στις δεκαετίες του ‘30 και ’40, μπορεί κανείς ν’ ανιχνεύσει τη θεματολογία του πεζογραφικού έργου του: την ανησυχία, την ελευθερία, τον πόνο, την αγάπη, την εξέγερση κ.α. Κλείνω με το πρώτο ποίημα του τόμου των ποιημάτων του «Εις λεύκωμα κόρης», που σαν μότο του έχει τον στίχο του Κ. Καρυωτάκη: «Αχ, όλα έπρεπε να ‘ρθουν καθώς ήρθαν»
«Δεν έπρεπε να ‘ρθεις αυτήν την ώρα
που μόλις είχα κάψει τα χαρτιά μου
κι ήταν τα χέρια μου γεμάτα στάχτες…
που μόλις είχα κάψει την καρδιά μου.
Δεν έπρεπε να ‘ρθεις αυτήν την ώρα
που έλεγα πια πως όλα έχουν τελειώσει.
Δεν έπρεπε να ‘ρθεις, να μου θυμίσεις
πως μένει κάτι που δεν το ‘χω δώσει.
Σε μια ζωή που κύλησε στα πάθη
το πάθος έφερες το πιο μεγάλο:
να σ’ αγαπώ. Να σ’ αγαπώ. Και πάλι
να σ’ αγαπώ. Κι ύστερα, τίποτ’ άλλο!
Δεν έπρεπε όλα να ‘ρθουν καθώς ήρθαν
και να ‘χω πει τη σκληρή λέξη: «Φτάνει».
Δεν έπρεπε να ‘ρθεις αυτήν την ώρα
που μόλις είχα πια κι εγώ πεθάνει».
